و انّكم . . . بينكم ،

در اين جمله‏ها ، حضرت مردم را بر حذر مى‏دارد از اين كه از اسلام رو گردان شوند ، و به غير آن از قبيل : شجاعت و عصبيّت و يا زيادى افراد قبيله و فاميل رو آورند ، زيرا اين عمل سبب مى‏شود كه كافران به آنان طمع ورزند ، و در اين صورت نه فرشتگان به يارى آنها خواهند آمد و نه مهاجرين و انصار به كمك ايشان برخواهند خاست ، به دليل اين كه يا اين نصرت و پيروزى اختصاص به وقتى دارد كه پيامبر وجود داشته باشد و مردم هم مطيع دستورهاى وى باشند و حال آن كه با وفات آن حضرت اين موقعيت از بين رفته است و يا مشروط به اين است كه مردم مدافع دين باشند و در اين راه وحدت داشته باشند ، اما وقتى كه به غير خدا و دين رو آوردند و دچار جنگ و ستيز كفار شدند ، نه مهاجر و انصارى وجود دارند كه ايشان را يارى و كمك كنند و نه خدا و فرشتگان به ياريشان مى‏آيند زيرا اينها به دين توجه ندارند وقتى كه امرى لازمه‏اى چنين ناروا داشته باشد لازم است كه از ملزوم آن يعنى پناه بردن به غير اسلام پرهيز شود ، و ضمير مضاف اليه در دو كلمه حريمه و ميثاقه به اسلام بر مى‏گردد ، ولى بعضى از شارحان ترجيح داده‏اند كه به خدا برمى‏گردد ،

اما اوّلى با سياق كلام مناسبتر است ، چنان كه نصب كلمات : جبرائيل و ميكائيل ارجح است ، و دنباله آن هم بايد مهاجرين و انصارا باشد كه چون نكره است ، اسم لاى نفى جنس به حساب آيد و فعل ينصرونكم هم كه در آخر آمده است خبر لا ، مى‏باشد و تفسير كننده خبرهاى ديگرى است كه در فرازهاى قبل حذف شده است .

[ 515 ]