و هو العالم . . . الغيوب ،
اين جمله كه در ميان فقال سبحانه . . . و انّى خالق معترضه است و حكايت از علم خداوند نسبت به آنچه در دلها پوشيده و در پرده غيب نهان است ، مىكند ، خود قرينه بر اين است كه آزمايش در اين جا به معناى حقيقى نيست بلكه مجاز است چنان كه بيان گرديد و عبارت فقعوا له ساجدين امر به سجده كردن است كه با آن ملائكه مورد آزمايش قرار گرفتند .
برخى از شارحان مىگويند خداوند با آن كه بر تمام پنهانيها آگاه است فرشتگان را آزمايش كرده اما نه براى آن كه خود آگاه شود بلكه به آن علت كه ديگران بدانند فرمانبر كيست و نافرمان چه كسى مىباشد . چنان كه وقتى مىفرمايد :
« لِنَعْلَمَ أىُّ الحزْبَيْنِ [ 6 ] » و جاى ديگر : « لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيه [ 7 ] » مراد آن است تا اين كه تو و غير تو اين امور را بدانيد ولى اين وجه به نظر بعيد مىآيد ، و ما چون داستان ملائكه و فرشتگان را در خطبه اول بطور كافى شرح داديم نيازى به تكرار آن نداريم تنها چند واژه بود كه نياز به توضيح داشت .
[ 6 ] سوره كهف ( 18 ) قسمتى از آيه ( 11 ) يعنى : تا معلوم كنيم كدام يك از آن دو گروه .
[ 7 ] سوره بقره ( 2 ) قسمتى از آيه ( 142 ) يعنى : مگر بر اين كه بيازماييم و جدا كنيم گروهى را كه از پيغمبر خدا پيروى مىكنند از آن كه به مخالفت او بر مىخيزند .
[ 410 ]
بطورى كه از آيات قرآن بر مىآيد سركشى شيطان و تكبر و مباهات ورزيدن او بر آدم به علت توجه به اصل و ماده خلقتش بود كه آدم از خاك و او از آتش آفريده شده است به دليل اين كه در سوره اعراف ( 3 ) آيه ( 21 ) از قول وى نقل مىشود كه گفت : « خَلَقْتَنى مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طينٍ [ 8 ] » و در سوره بنى اسراييل مىگويد : « أَ أَسجُدُ لِمَنْ خَلقْتَ طيناً [ 9 ] » و در جاى ديگر : « أَ أَسْجُدُ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَاءٍ مَسْنُونٍ [ 10 ] » و اين كه حضرت وى را امام متعصبان شمرده از اين بابت است كه او منشاء پافشارى در غير حق و پيشقدم در تعصب بىمورد بوده است . امام تعصب در راه حق از صفات پسنديده شمرده مىشود چنان كه در روايت آمده است العصبيّة فى اللَّه تورث الجنّة و العصبّية فى الشيطان تورث النّار ، پافشارى در راه خدا سرانجامش بهشت و تعصب در مسير شيطان نتيجهاش آتش دوزخ است . و نيز شيطان پيشتاز گردنكشان و متكبران است به دليل اين كه در تكبر ورزيدن و فخر و مباهات كردن بر آدم ابو البشر ، بر تمام متكبران تقدم داشته است ، و نيز مىفرمايد : او پايه عصبيت را بنا كرد و تعصبهاى نارواى بقيه افراد جامعه كه به اصل و نسب و ريشه خود مىنازند بر همين منوال است .
