و لا [ تنال ] بمستدرك الفكر ،

بر خلاف آنچه كه ما در معناى اين جمله بيان داشتيم برخى با توجّه به واو عطف چنين گفته‏اند : صورت ظاهرى مورچه كه با چشم آدمى ديده مى‏شود آن چنان حيرت‏آور است كه عقل از تصور آن ناتوان مى‏ماند ، ولى اين معنا درست نيست زيرا كار فكر و بهره انديشه آن نيست كه صورت ظاهر مورچه را ادراك كند بلكه در شگفتيهاى آفرينش آن مى‏انديشد تا به حكمت و تدبير صانع و آفريننده آن پى برد . در محل اعراب جمله لا تكاد تنال سه احتمال ذكر شده :

1 حال ، در محل نصب ، و عامل آن فعل انظروا مى‏باشد .

2 جمله مستأنفه باشد كه محل اعراب ندارد و كلمه كيف بدل از نمله و در محل جرّ است .

3 احتمال ديگر اين كه آغاز سخن باشد و از معناى آن تعجّب اراده شود .

و كيف صبّت در معناى اين فعل دو احتمال ذكر شده است .

الف : مورچه با هدايت و الهام خداوند به جانب روزى خود كشانده شد .

ب : بر عكس آن ، بلكه روزى مورچه همانند باران بر رويش ريخت .

امام ( ع ) در اين جمله سرعتى را كه اين حيوان در طلب روزى خود به كار

[ 242 ]

مى‏برد تشبيه به ريختن آب كرده و فعل صبّت براى آن استعاره آورده است .

اگر سؤال شود : با آن كه تمام حيوانات در روى زمين براى طلب روزى به دويدن مشغولند ، چرا حضرت تنها كار مورچه را مورد تحيّر و سزاوار تفكّر دانسته است ؟ در پاسخ مى‏گوييم : فقط دويدن وى نيست بلكه آنچه جالب توجه است هيأتى است كه از مجموعه كارهاى اين جانور ، به تصور انسان درمى‏آيد ، از قبيل : كوچكى جسم و دست و پاهاى آن چنان متحرك و با همه اين ظرافت داراى حواس چشم و گوش و بقيه اعضاى ظاهرى و دستگاه گوارشى مى‏باشد و با توجّه به مسافتى كه مى‏پيمايد و با راهيابى سريع و صحيح بر آذوقه خود دست مى‏يابد و سپس آن را به لانه خود مى‏برد ، و جز اينها ، وقتى كه آدمى به اين مجموعه مى‏نگرد جاى تعجّب و حيرت است كه بايد بيانديشد و بر عظمت آفرينش و حكمت و تدبير آفريننده اعتراف و اذعان كند .