منعتها منذ القدميّه و حمتها قد الازليه و جنّبتها لو لا التكمله ،
ضمير متصل ( ها ) كه به آخر فعلهاى سهگانه آمده مرجعش دو كلمه آلت و ادوات است و در هر سه مورد مفعول اول مىباشد و واژههاى القدميه ، الازليه ، التكمله مفعولهاى دوم آن فعلها هستند و كلمههاى منذ ، قد ، لو لا در محل رفع به فاعليّت مىباشند و معناى جمله اول آن است كه وقوع واژه منذ پس از كلمات ادوات و آلات دليل بر آن است كه اينها امورى قديم و بىآغاز نيستند زيرا وضع اين واژهها براى ابتدا و آغاز زمان مىباشد . جمله دوم نيز حاكى از آن است كه اطلاق واژه « قد » هم بر اين كلمات مانع از آن است كه اينها قديم و ازلى باشند زيرا اين واژه گذشته را به زمان حال نزديك مىكند از باب مثال وقتى مىگوييم : قد وجدت هذه . . . وقت كذا ، يعنى همين زوديها آن را ديدم . و هر چه كه چنين حالتى داشته باشد قديم و بىآغاز نيست بنابراين همه اين ابزار و وسايل حادثند نه قديم و معناى جمله سوم اين است كه آمدن لفظ لو لا نيز حكايت از آن دارد كه اين آلات و ادوات مادى داراى نقص بوده و كامل نيستند زيرا اين كلمه وضع شده است براى نبودن امرى ( كمال ) به دليل بودن امرى ديگر ( نقص ) ، پس هنگامى كه در بر خورد با بعضى امور مورد پسند و تحسين مىگوييم ما احسنها و اكملها ، لو لا ، انّ فيها كذا ، چقدر خوب بود اگر چنين و چنان نبود ، اشاره است به اين كه در اين موارد نقصانهايى وجود دارد كه مانع كمال آنهاست و اگر اين نواقص وجود نداشت آنها كامل بودند .
امام ( ع ) در اين عبارتها كه گذشت اشاره به حدوث و نقصان آلات و ابزارهاى مادّى فرمود تا ثابت كند كه آفريدگان نتوانند خداى تعالى را محدود به زمان ساخته و يا در مكانى به وى اشاره كنند زيرا ميان قديم كامل و حادث ناقص فاصله آن چنان زياد است كه نه تنها وى را قدرت درك حق تعالى نيست بلكه
[ 283 ]
شايستگى آرزوى آن را هم در خود نمىبيند .
بعضى از شارحان گفتهاند كه مراد از ادوات و آلات اهل آنهاست يعنى انسانها كه صاحبان اين عضوها هستند داراى اين ويژگيها مىباشند ، و درباره اعراب اين كلمات وجه ديگرى هم روايت شده كه واژههاى القدميّة ، الازليّه ،
التكمله فاعل و مرفوعند و ضميرهايى كه به آخر هر يك از افعال سهگانه متصل شده مفعول اول و كلمات منذ ، قد و لو لا ، مفعول دوم [ 6 ] مىباشند و معناى اين جملهها آن است كه قديم بودن و ازليت و كمال حق تعالى آلتها و ابزارها را منع مىكنند از اين كه منذ و قد و لو لا بر خداوند اطلاق شود ، زيرا اين كلمات دلالت بر حدوث و آغاز داشتن مىكنند كه هر دو با قدم ، ازليّت و كمال خداوند ناسازگار مىباشند ، اما همان وجه اوّلى كه در اعراب كلمات فوق بيان شد بر روايت اخير اولويت دارد ، به دليل آن كه موافق با نسخه سيد رضى مىباشد .
