و اقبلت الآخره ،
و آخرت با همه سختيها و ناگواريهايش فرا رسيد ، و در آخر به منظور كسب نورانيت بيشتر از كلام خداوند سخن خود را به آيه قرآن پايان داده و مىفرمايد : « فما بَكَتْ عَلَيْهُم السَّماءُ وَ الْأرْضُ [ 24 ] » ، يعنى اهل ناز و نعمت كه باغها و مزارع از خود باقى گذاشتند و رفتند كسى بر آنها نگريست و با آن كه تكيه و اعتمادشان بر دنيا بود نتوانستند طرفى از آن ببندند ، بلكه بر آنها پشت كرد و پى كار خود رفت ، برخى مفسّران برآنند كه منظور از آسمان و زمين كه در آيه شريفه ذكر شده ، اهل آسمان يعنى ملائكه و اهل زمين مىباشد ، كه در هر دو جا مضاف حذف شده و اين اشاره به آن است كه اين گونه اشخاص كه از دنيا مىروند شايسته آن نيستند كه كسى بر آنها تأسف بخورد يا بر حالشان بگريد ،
بعضى گفتهاند بدون اين كه مضافى محذوف بگيريم ، مراد مبالغه در تحقير اهل دنياست زيرا در ميان عربها معروف است كه اگر فرد يا شخصيّتى از دنيا برود مىگويند زمين و آسمان بر حالش گريست ، و در اين كه اين مطلب را از آنان نفى كرده اشاره بر آن است كه اينها ارزش آن را ندارند كه كسى بر ايشان چنين
[ 24 ] سوره دخان ( 44 ) آيه ( 28 ) يعنى : بر مرگ آن گذشتگان هيچ چشم زمين و آسمان نگريست و مهلت داده نشدند .
[ 398 ]
بگويد ، از ابن عباس سؤال شد ، آيا آسمان و زمين براى كسى مىگريد ؟ گفت .
آرى وقتى كسى از دنيا مىرود در زمين مكانى كه آن جا نماز مىخوانده و در آسمان جايى كه اعمالش به آن محلّ بالا مىرفته بر حال او مىگريند ، پس اين كه در اين آيه گريه آسمان و زمين را از آنان نفى كرده ، اشاره به آن است كه آنها اهل عبادت نبودهاند تا جايگاه عبادتشان از زمين و محلّ بالا رفتن آن از آسمان بر آنها بگريد ، و شبيه اين معنا از انس بن مالك نقل شده است كه مىگويد : پيامبر خدا فرمود : براى هر مسلمانى دو در به سوى آسمان باز است از يك در اعمال و عباداتش بالا مىرود و از در ديگر روزيش به زمين مىآيد و هر گاه اين شخص از دنيا مىرود ، هر دو در بر او مىگريند ، و اين است معناى آيه شريفه .
در خاتمه بايد توجه داشت كه گريه زمين و آسمان امرى مجازى است و از باب ذكر لازم ( گريه ) و اراده ملزوم ( فراق ) مىباشد ، به دليل آن كه هر گاه كسى محبوب خود را از دست داد ، در فراقش مىگريد ، اين جا نيز مراكز عبادت او در زمين و محلهاى بالا رفتن آن در آسمان ، با مردن وى محبوب خود را از دست داده و به فراق و دورى او مبتلا شدهاند . توفيق از خداست .
[ 399 ]
