شرح
امام ( ع ) در اين فصل بيان فرموده است كه اصل حقيقت و ماده وجودى اجسام زمينى و آسمانى را آب تشكيل مىدهد و چگونگى آفرينش اين موجودات را از آب شرح داده است و نيز چگونگى آفرينش زمين و آسمانها و كوهها را بيان فرموده است ، هر چند بيان كامل اين مباحث در خطبه اوّل از بيان امام عليه السلام بازگو شده است ، ولى به چند فايده كه از سخنان حضرت در اين مورد استفاده مىشود ، اشاره مىكنيم :
فايده اول : به دليل اين كه اجرام آسمانى و زمينى از كمال نيرومندى و عظمت برخوردارند ، و با اين وصف در آن ، شگفتيها ، و نوآوريهايى ، از نظر آفرينش وجود دارد كه عقلها از شرح و بيانش حيران و ناتوان گشته است ،
ناگزير امام ( ع ) وجود اجسام را از يك طرف به قدرت و عظمت خداوند و از طرفى به لطافت صنع و نوآورى ذات اقدس الهى نسبت داده است ، تا اوّلا اشاره به اين باشد كه ذات اقدس احديت از هر نظر در نهايت عظمت و بزرگى است ،
و ثانيا نهايت ظرافت در تدبير و كمال حكمت خداوند در مقام آفرينش را بيان دارد ، و جمود و خشكى را كنايه از زمين آورده است .
فايده دوّم : مرجع ضمير در « منه » : بحر ( دريا ) است و در « حدّه » ، يا اللَّه و يا امره است ، منظور حضرت از جمله قامت على حدّه آن است كه آسمانهاى
[ 48 ]
هفتگانه بر طبق اندازه و شكل و هيأتى كه خداوند براى آنها معيّن كرده است قرار گرفته و از آن خارج نشده ، تجاوز نكردهاند و منظور از ضمير در يحملها كه مفعول و در محلّ نصب است كلمه ارض يعنى زمين است كه به معناى « يبس » :
جامد مىباشد ، چنان كه قبلا بيان شد ، و همچنين ضمير در جلاميدها و كلمات بعد از آن يعنى متونها و اطوادها به زمين برمىگردد ، اما ضمير ارساها و ما بعد آن تا اصولها به جبال ( كوهها ) و مرجع ضميرهاى جبالها ، سهولها و اقطارها ،
ارض است ، و در قواعدها ، قلالها و انشازها مرجع ضمير جبال است .
از جمله مطالبى كه امام در خطبه اوّل نهج البلاغه راجع به آفرينش جهان مادّى بيان فرمود اين بود كه : كف روى آب به وسيله وزش باد به حركت درآمد و به سوى فضايى پهناور بلند شد و از آن ، آسمانها به وجود آمد .
فايده سوم : تسليم بودن درياى محيط جهان مادّه در برابر فرمان الهى و پذيرش بزرگى و عظمت او حكايت از آن دارد كه اين عالم سراسر ، امكان است و محتاج و نيازمند به قدرت خداوند ، مىباشد و تحولات و تغييراتى كه در آن پيدا مىشود همه به اراده حق تعالى است ، و امام عليه السلام در اين عبارات استعاره به كار برده است [ 1 ] .
