و لم يلجاوا . . . جان ،

در اين جملات حضرت ادّعاى كافران را مبنى بر انكار حق و قيامت ، مردود دانسته است به دليل اين كه آنان براى عقيده خود هيچ دليلى ندارند . و هل يكون . . . جان ، ممكن است اين قسمت هشدارى باشد بر اين كه اصل وجود آنها و آفرينش گياهان دليل بر وجود صانع است و نقيض ادّعاى آنان را اثبات مى‏كند و به صورت استفهام اشاره به حدّ وسط و كبراى قياس كرده است كه ترتيب آن با شكل اول چنين مى‏شود : آنها مصنوعند و هيچ مصنوعى بى‏صانع نيست ، پس هيچ كدام از آنان بى‏صانع و آفريننده نيست ،

امام ( ع ) به كبراى قياس ، فقط اشاره‏اى فرموده بدون اين كه تصريح به آن كند ،

زيرا امرى بديهى است و خلافش ترجيح بلا مرجّح است كه نزد همه عقلا حتى كودكان و حيوانها زشت و محال است از باب مثال : درازگوش كه صداى چوب را مى‏شنود از ترس مى‏دود ، به دليل آن كه غريزه‏اش مى‏گويد صداى چوب بدون وجود چوب محال است . پس فرارش ترجيح بلا مرجّح نيست و بر فرض اين كه گياه بدون زارع سبز شود دليل بر آن نمى‏شود كه فاعل نداشته باشد ، زيرا زارع فاعل و وجود دهنده نيست ، او فقط كارش آماده كردن بذر و زمين است ولى فاعل حقيقى و هستى بخش به زراعت و گياه ، پروردگار حكيم است كه از حواسّ ظاهرى ما ، دور مى‏باشد ، ديدگان او را در نمى‏يابند و اوهام و انديشه‏ها از درك ذات اقدس وى ناتوانند و او از آنچه منكران ستمگر

[ 254 ]

مى‏گويند مبرّا و بدور است .