و كان قد عبد اللَّه . . . الاخره ،
سالهاى آخرت ممكن است اشاره به مدتهاى بسيار طولانى و مجاز باشد ، شبيه روزهاى آخرت كه از آيات قرآن استفاده مىشود مثل : « و انَّ يوماً عند ربك كالف سنه مما تعدّون [ 14 ] » و نيز مىگويد : « فى يَوْمٍ كانَ
[ 14 ] سوره حج ( 22 ) قسمتى از آيه ( 46 ) يعنى : يك روز نزد پروردگارت به اندازه هزار سال از سالهايى است كه شما حساب مىكنيد .
[ 421 ]
مِقْدارُهُ خَمْسينَ أَلْفَ سَنَةٍ [ 15 ] » زيرا روزهاى عالم آخرت را نمىشود بر معناى حقيقى آن حمل كرد به دليل اين كه يك روز عبارت از زمان طلوع خورشيد تا هنگام پنهان شدن و غروب آن مىباشد ولى پس از فناى دنيا چنان كه ظاهر شرع بر آن حكم مىكند نه خورشيد و نه طلوع و غروبى براى آن باقى مىماند ، و بنابر عقيده كسانى كه فلك و مدار ستارگان را براى هميشه باقى مىدانند نيز رستاخيز عبارت از جدايى نفوس از بدنها و يا حالاتى كه براى آنها پس از جدايى از بدن حاصل مىشود و بديهى است كه براى مجردات و مفارقات از ماده زمان و مكانى نيست تا اين كه روز و سالى داشته باشد ، با اين فرض نيز بايد روز را حمل بر معناى مجازى كنيم كه زمان فرضى است و از مقايسه احوال آخرت با دنياى مادى و روزهاى آن به دست مىآيد از باب جانشين ساختن امر بالقوه به جاى بالفعل و به همين معناست زمانهايى كه دانشمندان علم كلام به آن تعبير كرده و گفتهاند : تقدم خداوند بر وجود جهان ، به زمانهاى مفروضى است كه نهايتى برايش نيست ، بنابراين روزى كه مقدارش پنجاه هزار يا هزار سال است اشاره به تفاوت حالات اشخاص است كه بر اثر سختى حساب و آسانى آن كه در نتيجه زيادى گناه يا عبادتها و اعمال خير متفاوت است يعنى براى آنان كه بار گناهشان سنگين و كارهاى نيكشان اندك و هول و هراسشان زياد است ، آن روز بسيار طولانى است و از نظر آنان كه كفّه اعمال نيكشان بر گناهان مىچربد روز حساب و قيامت بسيار طولانى نيست ، چنان كه ابن عباس مفسّر كبير در تفسير قول خداوند : روزى كه مقدار آن پنج هزار سال است مىگويد : مقصود روز قيامت است كه خداوند آن را براى كافران پنجاه هزار سال قرار داده است زيرا بر اثر گناه و معصيت حسابشان طولانى است و آن چنان در فشار و سختى قرار مىگيرند كه
[ 15 ] سوره معارج ( 70 ) قسمتى از آيه ( 3 ) يعنى : در روزى كه اندازه آن پنجاه هزار سال است .
[ 422 ]
در نظر آنان اين چنين طولانى مىشود و از ابى سعيد خدرى نقل شده است كه حضور پيامبر اكرم عرض شد ، چه بسيار طولانى است پنجاه هزار سال روز قيامت حضرت فرمود : سوگند به آن كه جانم در دست قدرت اوست روز قيامت براى مومن بسيار سهل و آسان است حتى از انجام دادن يك نماز واجب كه در دنيا بجا مىآورد آسانتر است ، آرى اينها دلالت دارد بر آن كه مراد از كلمه يوم زمان فرضى و تصوّرى است و گر نه زمان حقيقى به اين اندازه تفاوت پيدا نمىكند . پس از بيان مطلب ، مىگوئيم : درباره عبادت ابليس و ملائكه كه در حديث و خطبه اوّل چنين گفتيم آنها به زمين فرود آمدند ، طايفه جن را به سوى درياها و سر كوهها ، راندند و خود مدت زمانى خدا را در زمين عبادت كردند دو احتمال وجود دارد .
الف اين كه عبادت ، روحانى بوده كه زمانى را اشغال نمىكند بلكه شامل حالاتى شبيه زمان مىباشد و ابليس خدا را پيش از آفرينش آدم در زمانهاى مفروضى عبادت كرده كه اندازه آن شش هزار سال مىباشد .
ب احتمال ديگر آن كه عبادت جسمانى باشد و در زمانهاى دنيا باشد كه مقدارش به اندازه پنجاه هزار سال از سالهاى دنيا باشد .
