لا يدرى
در نسخه منقول از مرحوم سيد رضى بر وجه معلوم ضبط شده است ولى در نسخههاى ديگر به طريق مجهول نقل شده ، بنابر فرض اول لازمهاش آن است كه خود شيطان نمىداند كه آن سالها از چه سنخ زمانى بوده است ولى بنابر نسخه دوم كه مجهول باشد ممكن است خود او بداند ولى ديگران ندانند خلاصه آن كه در اين مطلب چند احتمال و ترديد وجود دارد .
1 عبادت ابليس قبل از آدم ، روحانى باشد يا جسمانى .
2 زمان عبادت حالت فرضى بوده است يا موجودى واقعى .
[ 423 ]
3 بر تقدير اخير ، مراد از شش هزار سال ، سالهاى متعارف نزد ما باشد يا سالهايى كه قبل از خلقت آدم مرسوم بوده است كه هر سالى هزار سال يا پنجاه هزار سال از سالهاى ميان ما باشد ، وقتى كه اين همه احتمال در مطلبى وجود داشته باشد ، يقين به هيچ كدام پيدا نمىشود ، بدين علت حضرت تعبير به لا يدرى غير معلوم فرموده است اما ديگرى از شارحان نهج البلاغه مىگويد : از اين كه امام آن مدت را شش هزار سال تعيين كرده و سپس فرموده است كه معلوم نيست از چه سالهايى باشد ، چنين بر مىآيد كه اين مطلب را يا بطور اجمال از پيامبر اكرم بدون شرح و تفصيل شنيده بوده است ، و يا اين كه به وجه كامل آن را مىدانسته ، اما آن را از مردم پنهان ساخته است ، زيرا مىداند كه درك كردن سالهاى آخرت براى آنان بسيار دشوار و غير قابل هضم است زيرا در صورتى كه عبادت شيطان شش هزار سال و هر روزى از آن سالها پنجاه هزار سال به سالهاى دنيا باشد ، حاصل ضرب شش هزار سال در سيصد و شصت روز كه در پنجاه هزار ضرب شده باشد ، يكصد و هشت هزار ميليون سال مىشود كه عددى بسيار سنگين است و بر فرضى كه اندازه هر روز را هزار سال بدانيم از ضرب شش هزار سال در سيصد و شصت هزار ، دو هزار و صد و شصت ميليون سال مىشود كه اين نيز بر ذهنها گران مىآيد ، از اين رو حضرت تفصيل مطلب را براى مردم بيان نفرمود .
