شرح

سيد رضى مى‏گويد :

« اين سخن امام ( ع ) از جمله مطالب شگفت‏آور دلپذير است ، و مقصود آن است كه خردمند زبانش را آزاد نمى‏كند ، مگر پس از مشورت با فكر و انديشه و مراجعه به آن و بى‏خرد حركات زبان و لغزشهاى سخنش ، از مراجعه به فكر و بررسى انديشه‏اش جلو مى‏افتد بنابر اين گويى زبان خردمند به دنبال دل وى ، و دل بى‏خرد ، پيرو زبان اوست . و اين مقصود به عبارت ديگرى نيز از آن حضرت نقل شده است . « دل بى‏خرد در دهان او ، و زبان خردمند در دل اوست . » [ 17 ] و

[ 17 ] قلب الاحمق فى فيه و لسان العاقل فى قلبه .

[ 447 ]

معنى اين دو سخن يكى است » .

امام ( ع ) ، كلمه الوراء را در دو مورد استعاره آورده است ، براى كار عاقلانه‏اى كه يك فرد عاقل انجام مى‏دهد و پس از انديشه سخن مى‏گويد ، و هم‏چنين براى بى‏خرد كه به دنبال سخنى كه بدون مراجعه به فكر و خرد مى‏گويد ،

و پس از آن مى‏انديشد كه چه گفته است . مقصود امام ( ع ) همان است كه سيد رضى ( رحمة . . . ) اشاره كرده و بنا به روايت ديگر مقصود آن است كه آنچه مورد نظر نادان است در داخل دهان اوست يعنى بى‏انديشه بر زبان مى‏آورد ، و امّا سخن خردمند ريشه در عقل دارد و جز بر اساس انديشه درست ، بر زبان نمى‏راند .

كلمه « قلب » در مورد اوّل به مجاز شامل تصوراتى است كه در قالب الفاظ ظاهر مى‏شود و كلمه لسان به مجاز در مورد الفاظ ذهنى به كار رفته است .