شرح
امام ( ع ) فرمود : « أربعا و أربعا » براى اين كه چهار مورد اوّل ، در يك زمينه يعنى كسب فضايل اخلاق نفسانى و چهار مورد دوم از سنخ رفتار با مردم است .
بعضى گفتهاند : از آن جهت است كه دسته اوّل از سنخ اثباتى و دسته دوم سلبى مىباشند .
[ 444 ]
امّا چهار مورد اوّل عبارتند از :
1 عقل ، مقصود امام ( ع ) مرتبه دوم از مراتب عقل نظرى موسوم به عقل بالملكه ، است كه بدان وسيله از علوم بديهى ، حسّى و تجربى ، قوّهاى براى نفس حاصل مىشود ، كه آن را به علوم نظرى مىرساند . تا در نتيجه ، مراتب عقلى پس از اين مرتبه ، به دست آيد . و امام ( ع ) با بيان اين كه عقل ، بالاترين سرمايه و توانگرى است ، فرزند خود را بدان ترغيب فرموده است توضيح آن كه چون به وسيله عقل ، دنيا و آخرت به دست مىآيد ، بنابر اين ، عقل بزرگترين وسيله توانگرى است و بىنيازى بدان وسيله حاصل مىشود .
2 حماقت كه عبارت از همان صفت ناپسند كودنى ، و جنبه كمبود عقل مورد ذكر است امام ( ع ) با بيان اين كه آن بزرگترين بيچارگى است فرزند را از آن برحذر داشته است ، زيرا وسيله تهىدستى از كمالات بويژه كمالات نفسانى است كه باعث بىنيازى تمام عيار است بنابر اين بىخردى و حماقت بزرگترين بيچارگى است .
3 خودبينى ، كه عبارت از صفت ناپسند تكبّر و نقطه مقابل تواضع و فروتنى است . امام ( ع ) با بيان اين كه خودبينى ترسناكترين چيز است فرزندش را از آن برحذر داشته است . بديهى است كه آن مهمترين عامل ترس و بيزارى دوستان است ، زيرا تواضع شخص فروتن چون باعث نزديك شدن ديگران و علاقه شديد آنها به انسان مىگردد ، بنابر اين ضدّ آن [ تكبّر ] باعث نفرت و ترس بيشتر مردم از وى خواهد بود .
4 خوشخويى ، امام ( ع ) با بيان اين كه خوشخويى گرامىترين بزرگى و شخصيّت است از آنرو كه والاترين كمالات جاودانه است ، آدميان را تشويق به خوشخويى فرموده است . اين صفات مورد نفرت و يا مورد ترغيب ، مقدّمات صغرا براى قياسهاى مضمرند .
[ 445 ]
امّا چهار مورد دوّم :
1 زنهار از دوستى نادان ، امام ( ع ) از اين عمل برحذر داشته است به دليل پيآمدى كه نادانى دوست نادان دارد ، يعنى نهادن زيان به جاى سود آنجا كه به قصد سود رساندن است چون بين سود و زيان فرقى نمىگذارد .
2 زنهار از دوستى با بخيل . امام ( ع ) از آنرو كه بخل شخص بخيل باعث خوددارى او از برآوردن نياز دوستش مىگردد ، از اين عمل برحذر داشته است . كلمه : احوج حال است براى ضمير در عنك .
3 زنهار از دوستى بدكار ، بدكارى صفت ناپسند رها كردن فضيلت عفّت و پاكدامنى است . امام ( ع ) به دليل پيامد آن كه بىوفايى و فروختن دوست به اندك چيزى است ، از دوستى بدكار برحذر داشته است .
4 زنهار از دوستى با كذّاب . امام ( ع ) با تشبيه آن به سراب از چنين دوستى برحذر داشته است و با اين عبارت : يقرّب . . . ، به وجه شبه اشاره فرموده است .
توضيح مطلب از اين قرار است كه شخصى كه پر دروغگو است ، حقيقت آنچه را كه به زبان مىآورد پوشيده مىدارد و در نتيجه كارهاى مشكل و دور را آسان جلوه مىدهد و دسترسى بدانها را ساده مىنمايد ، و كارهاى آسان نزديك را دور ساخته و مطابق هدفهايى كه دارد با سخن دروغش آنها را دور جلوه مىدهد ،
با اين كه در واقع آن طور نيست ، مانند سرابى كه آب به نظر مىرسد در صورتى كه آب نيست .
تمام چهار مورد زنهار كه با عبارت : فانّه همراهند ، مقدمات صغرا براى قياسات مضمرى هستند كه كبراى مقدّر آنها چنين است : و هر آن كس كه اين طور باشد از دوستى و همصحبتى با او بايد حذر كرد . توفيق از جانب خداست .
[ 446 ]
