فرموده است : تجارة مربحة .
واژه تجارت را ، براى اعمال شايسته و فرمانبردارى آنان از اوامر الهى استعاره فرموده است ، وجه مناسبت اين است كه پرهيزگاران با اعمال و عبادات خود خوشيهاى دنيا را با لذّتهاى آخرت معاوضه كردهاند ، واژه ربح كه در عبارت آمده ترشيح اين استعاره و بيانگر برترى و ارزشمندتر بودن لذّات آخرت نسبت به خوشيهاى دنياست كه پرهيزگاران به آنها پشت پا زدهاند ، و روشن است كه دست يافتن به چنين داد و ستد پرسودى به توفيقات و عنايات الهى وابسته است كه
[ 757 ]
اسباب آن را فراهم ، و آنان را براى عمل در اين راه آماده سازد .
15 دنيا آنان را خواهان است ليكن آنان آن را نمىخواهند ، اين سخن به زهد حقيقى پرهيزگاران اشاره دارد ، و زهد ملكهاى است از فروع عفّت ، و مدلول اين گفتار كنايه است بر اين كه آنان شايستگى احراز مقامات دنيوى مانند وزارت و قضاوت و سرورى و بزرگى را دارا هستند و در موقعيّتى قرار دارند كه اگر بخواهند اين مقامات به آنها مىرسد ، و نيز احتمال دارد كه مقصود از دنيا اهل دنياست و اين مضاف حذف شده باشد .
16 دنيا آنان را به اسارت خود درآورده ليكن آنان جان خود را فديه داده و از قيد آن رها شدهاند ، اين گفتار گوياى اين معناست كه هر كس دنيا را پس از آلودگى و بهرهگيرى از خوشيهاى آن ترك ، و از آن كنارهگيرى كند ، و راه فرمانبردارى خدا را در پيش گيرد ، خود را از آثار بد اعمال گذشته خويش كه همچون غلّ به گردن او درآمده است آزاد مىسازد ، واژه أسر ( اسارت ) براى غلبه و سلطه آثار اعمال بر نفس ، و كلمه فديه براى روگردانيدن از خوشيهاى دنيا و در پيش گرفتن راه خدا استعاره شده است .
اين كه در جمله أرادتهم الدّنيا و لم يريدوها با واو ، و در عبارت ففدوا أنفسهم منها با فاء عطف شده براى اين است كه همچنان كه ممكن است انسان پس از رو آوردن دنيا به او ، زهد پيشه كند و از او روى گرداند گاهى هم از نخست و پيش از آن كه دنيا روى خوشى به او نشان دهد از آن كنارهگيرى مىكند و زهد را بر مىگزيند چنان كه پيامبر اكرم ( ص ) فرموده است : « كسى كه آخرت را بزرگترين مقصد خود قرار دهد خداوند او را به مقصودش مىرساند و دنيا نيز به او مىرسد در حالى كه خوار و سر كوفته باشد [ 4 ] » بنابراين در جمله و لم يريدوها عطف با فا نيكو نبوده امّا در جمله ففدوا چون فديه دادن جز پس از اسارت انجام نمىگيرد با فاء
[ 4 ] من جعل الآخرة أكبر همّه جمع اللّه عليه همّه و أتته الدّنيا و هى راغمة .
[ 758 ]
عطف داده شده است .
