شرح
امام ( ع ) در اين بخش از خطبه خود ، از فتنههايى كه پس از او روى خواهد داد خبر داده است ، بويژه از فتنه صاحب زنج در بصره ، و اين آشوبها و رويدادها را به پارههاى شب تار تشبيه فرموده و جهت شباهت معلوم است . و معناى لا تقوم لها قائمة اين است كه ايستادگى در برابر اين حوادث و دفع آنها ممكن نيست و نمىتوان با آنها مقابله كرد ، و اين كه قائمة به صورت مؤنّث آمده براى برابرى با واژه فتنه است ، و گفته شده معنايش اين است كه در برابر اين فتنهها دست و پاى اسبان روى زمين آرام نمىگيرد ، و واژههاى زمام ( مهار ) ، رحل ( جهاز شتر ) ، حفز ( هل دادن از پشت سر ) ، قائد ( جلودار ) ، راكب ( سواره ) ، جهد ( كوشش ) را به مناسبت اين كه فتنه به شتر شباهت دارد به طريق استعاره آورده است و مراد از اين كه شتر مهار گرديده و بر پشتش جهاز انداخته شده ، كمال آمادگى و مجهّز بودن فتنه است زيرا هنگامى كه شتر مهار و بر پشتش جهاز انداخته شود آماده براى سوارى است ، و منظور از قائد ( جلودار ) كسانى است كه به اين فتنه كمك مىكنند و غرض از راكب ( سواره ) مركز فرماندهى آن است . و حفز و جهد كنايه از شتاب آنها در به راه انداختن اين فتنه است و أهلها اشاره به صاحب زنج است ، و اذيّت و آزار زياد و امكانات كم آنها معروف است ، و چنان كه از داستان آنها كه مشهور است دانسته مىشود ، ياران صاحب زنج گروهى جنگجو و آماده و سواركار بودهاند . و ما شمّهاى از داستان آنها را در ذيل خطبههاى آن حضرت در آينده بيان خواهيم كرد . امام ( ع ) كسانى را كه به جنگ با اين گروه برخاستهاند توصيف فرموده است به اين كه اينان در نزد متكبّران و گردنكشان زبون ، و در روى زمين بىنام و نشانند يعنى اينها از متنعّمان و نامداران دنيا نيستند ، و اين كه فرموده است در آسمان معروفند اشاره است به اين كه آنان اهل يقين و ايمانند ، و پروردگار آنها را بندگانى فرمانبردار مىداند ، و فرشتگان آنان را اهل عبادت و بندگى خدا
[ 25 ]
مىشناسند ، سپس امام ( ع ) در دنباله بيانات خود ، بصره را مخاطب قرار داده ،
از اوضاع و احوال آينده آن و از فتنه زنج كه در اين شهر به وقوع خواهد پيوست آگاهى مىدهد ، بديهى است روى خطاب به مردم اين شهر است ، و اين كه فرموده است : آنان را گرد و غبار و آوازى نيست . ظاهرا سبب اين است كه اينها را اسبان و چكاچاك سلاح نيست از اين رو نه گرد و غبارى دارند و نه فرياد و آوازى ، و اين كه سپاه خشم پروردگارند البتّه براى گنهكاران چنين خواهند بود هر چند فتنهاى فراگير و عمومى است ، زيرا كم اتّفاق افتاده كه بلا بر قومى نازل شود و تنها دامنگير برخى از آنها شود ، چنان كه خداوند متعال فرموده است « وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لاَ تُصِيْبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً » [ 6 ] .
