شرح
حاصل اين خطبه ترغيب مردم به زهد و بىميلى به دنيا ، و پرهيز دادن آنها از آلودگى به تباهيهاى آن است . امام ( ع ) دستور فرموده كه به دنيا مانند زاهدان يعنى كسانى كه رغبت خود را از آن باز داشته و روى از آن گردانيدهاند بنگرند ، و تذكّر مىفرمايد كه مردم بايد دنيا را رها كنند ، و آن را ناچيز شمارند ، مگر براى رفع ضرورت كه بايد به مقدار ضرورى اكتفا كنند ، سپس امام ( ع ) به ذكر معايب نفرت انگيز آن به شرح زير پرداختهاند :
1 اين كه دنيا ساكنان خويش و كسانى را كه بدان اعتماد و اطمينان كرده و دل به آن بستهاند از ميان مىبرد .
2 اين كه دنيا ناز پروردگان و متنعّمان را ، كه آرزوها آنان را فريب داده و خود را از گزند ايّام مصون ديدهاند به مصيبت مىكشاند ، و آنچه را بدان دل خوش كرده و مايه ايمنى خود يافتهاند از آنها مىگيرد .
3 اين كه آنچه از دنيا سپرى مىشود ، و از مردم ، روى مىگرداند ، همچون جوانى و تندرستى و دارايى و عمر ، ديگر بار باز نمىگردد .
4 اين كه معلوم نيست در آينده چه اوضاع و گرفتاريهايى پيش مىآيد تا چشم به راه آن باشند و در صدد رفع آن برآيند .
5 اين كه شادى دنيا به اندوه آميخته است ، و آن كه از شادى برخوردار
[ 31 ]
است ، پيوسته در تشويش از دست دادن مطلوب و يا از ميان رفتن محبوب است .
6 اين كه پايان قدرت و نيرومندى مردم دنيا ناتوانى و سستى است ، چنان كه خداوند متعال فرموده است : « ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَ شَيْبَةً [ 1 ] » يكى از صلحا و نيكان درباره زهد و بىميلى به دنيا گفته است : آيا آن زندگانى كه آميخته به درد و بيمارى ، و رو به پيرى ، و منتهى به نابودى ، و در پى آن پشيمانى است شايسته دلبستگى است ؟ سپس امام ( ع ) نهى مىكند از اين كه مردم به آنچه در دنيا خوشايند و دلپسند آنهاست فريفته شوند ، بدين سبب كه خوشيها و لذّات دنيا زودگذر و ناپايدار است ، و آنچه براى انسان شايسته رغبت و دلبستگى است چيزى است كه پيوسته به همان گونه كه هست باقى بماند ، و از زوال و تغيير مصون باشد . اشاره آن حضرت به اين كه اندكى از اينها شما را همراهى مىكند كفن و امثال آن است ، سپس امام ( ع ) دعا مىكند براى كسانى كه مىانديشند و از انديشه خود سود برده به وسيله آن عبرت مىگيرند ، بدين معنا كه ذهن را به آنچه حقّ و سزاوار است منتقل مىسازند كه همان وجوب ترك دنيا و كار و كوشش براى آخرت است ، و اين توجّه و انتقال ذهن موجب ادراك حقّ و مشاهده با چشم باطن براى او خواهد بود .
به دنبال اين مطلب امام ( ع ) متاع موجود دنيا را به معدوم ، تشبيه فرموده است براى اين كه مردمان را گوشزد فرمايد كه آنچه موجود است بزودى معدوم خواهد شد ، و گويا وجود آن بر اثر سرعت زوال و نابودى ، همانند عدم است ، همچنين عدم حضور آخرت را در حال حاضر ، و ثوابها و عقابهايى كه در آن عايد انسان مىشود ، به سبب اين كه بزودى موجود و عايد خواهد شد ، به وجود حاضر و دائم تشبيه ، و با جمله كلّ معدود منقض پايان گرفتن عمرها را كه از روزها و ساعتها و نفس بر آوردنها تشكيل شده گوشزد فرموده است .
[ 1 ] سوره روم ( 30 ) آيه ( 54 ) يعنى : سپس بعد از نيرومندى ناتوانى و پيرى را قرار داد .
[ 32 ]
