فرموده است : حتّى تقوم الحرب بكم على ساق . . . تا عاقبتها .

يعنى : تا اين كه جنگ با منتهاى شدّت به شما رو آورد ، گويا مراد ، بيان نتيجه سستى آنها در يارى و فرمانبردارى از آن حضرت در راه پيشبرد جنگ و روبرو شدن با دشمن است ، و مانند اين است كه گفته باشد : شما پيوسته از يارى و كمك دست باز داشته‏ايد و از رفتن به سوى جنگ خوددارى و كناره‏گيرى مى‏كنيد تا اين كه دشمن نيرو يابد ، و جنگ را در نهايت سختى بر شما تحميل كند اصطلاح قيامها على السّاق به معناى اين است كه جنگ به منتهاى شدّت و اوج خود برسد ، و جمله باديا نواجذها يعنى دندانهاى خود را آشكار مى‏سازد كنايه از سختيها و مصيبتهايى است كه با جنگ همراه است ، و اين از اوصاف شير است كه در هنگام خشم دندانهايش ظاهر مى‏شود ، و ذكر اين وصف براى اين است كه امام ( ع ) براى جنگ واژه اسد را كه به معناى شير است استعاره فرموده است .

برخى از شارحان گفته‏اند كه دندانها در هنگام خنديدن نمايان مى‏شود ، و در اين جا مراد اين است كه همان گونه كه در موقع شدّت خنده ، دندانها آشكار مى‏شود ، جنگ نهايت حدّت خود را نمايان ، و سختيهاى خود را بر آنان وارد خواهد ساخت ، نواجذ عبارت از دندانهاى آسياست كه از همه دندانها كناره‏تر و دورترند ، و اين خود كنايه از اين است كه آنچه را دور مى‏پندارند به آنها روى خواهد آورد .

[ 314 ]

مى‏گويم اگر چه اين سخن خالى از احتمال نيست ، ليكن جنگ ميدان خشم و كين است ، و جاى خنديدن نيست ، از اين رو آنچه در پيش گفته شد ، به نظر مناسبتر مى‏آيد .