فرموده است : و كان أهل ذلك الزّمان . . . تا أمواتا .
مردم هر زمان به سه طبقه منقسم مىشوند : پادشاهان و اشراف ، طبقه متوسّط ، طبقه پايين ، اگر دوران عدل و داد باشد ، عدالت از پادشاهان به اشراف و از آنها به طبقه متوسّط و از اين طبقه به توده مردم و طبقات پايين سرازير و در ميان همه گسترده خواهد شد ، و اگر جور و ستم حاكم باشد ، ظلم و بيداد نيز به همين گونه دامن همه را خواهد گرفت و در اين زمان پادشاهان ، همچون درّندگان خون آشام هر ثروتمند و صاحب مالى را شكار مىكنند ، مردم اين زمان و برجستگان آنها در برابر افراد متوسّط همچون گرگان خونخوارند كه آنها را طعمه و شكار خود قرار مىدهند ، و تهيدستان و بينوايان مانند مردگانند زيرا آنچه مايه ادامه زندگى آنهاست به وسيله طبقه بالاتر از آنها گرفته شده است ، امام ( ع ) واژه اموات را بر سبيل مجاز ، براى بيان اين منظور به كار برده است كه بلا و سختى به منتهاى شدّت خود مىرسد ، زيرا مرگ نهايت سختى است و اين از باب اطلاق نام سبب نهايى بر مسبّب است . سپس واژه غيض ( كم شدن و فرو رفتن آب در زمين ) را براى نقصان راستى ، و فيض ( لبريز شدن آب ) را براى رواج و فراوانى دروغ ، به
[ 86 ]
مناسبت شباهتى كه ميان اينها و آب است استعاره فرموده است . استعمال المودّة باللّسان يعنى : دوستى را بر زبان دارند اشاره به نفاق و دورويى مردم است كه به زبان اظهار مهر و محبّت مىكنند ولى دلهايشان از همديگر دور و آكنده از دشمنى و حسد مىباشد ، در عبارت : التّشاجر بالقلوب ، واژه تشاجر ( نيزه زدن ) با دلها را به مناسبت شباهتى كه قلوب به نيزهها دارند استعاره فرموده است زيرا همانگونه كه با نيزه به دشمن حمله مىشود ، دلهاى برخى براى نابود كردن بعضى ديگر مصمّم مىشود ، و با نسبتهاى ناروا به بدگويى و طعن ديگران مىپردازد ، واژه نسب نيز براى فسوق استعاره است ، و وجه مشابهت اين است كه فسق و فجور در آن زمان موجب همبستگى و هميارى و دوستى بوده ، چنان كه نسب و خويشاوندى چنين است ، و عفاف و پاكدامنى موجب تعجّب و شگفتى مىشود ، زيرا در ميان آنان كمياب و نادر است ، عبارت : لبس الإسلام لبس الفرو مقلوبا زيباترين و رساترين تشبيه است ، مشبّه به پوشيدن پوستين و وجه تشبيه وارونه بودن آن است توضيح مطلب اين است كه چون غرض اسلام تهذيب باطن است تا دل ، پاكيزه و از تعاليم آن بهرهمند شود و آثار و فوايد ايمان در آن حاصل گردد ، امّا منافقان اين هدف را دگرگون كرده و بدون اين كه اسلام را به دلهاى خود راه دهند تنها به زبان آن را به كار مىبرند ، لذا معامله اين منافقان با اسلام به وارونه پوشيدن پوستين تشبيه شده است . زيرا اصل در پوستين اين است كه راسته پوشيده شود تا حيوانى كه پوستين لباس اوست از آن سود ببرد ، ليكن مردم آن را وارونه استعمال مىكنند و توفيق از خداست .
[ 87 ]
