28 فرموده است : إن كان في الغافلين . . . تا لم يكتب من الغافلين .

يعنى : اگر مردم او را در زمره غافلان به شمار آورند ، و ذكر خدا را بر زبان او مشاهده نكنند ، خداوند او را از ذاكران و كسانى كه پيوسته در ياد اويند محسوب داشته است ، زيرا دل او همواره در ياد خداست هر چند آن را بر زبان جارى نساخته است ، و اگر در ميان مردم زبانش به ذكر خدا مشغول باشد روشن است كه از غافلان شمرده نخواهد شد .

درباره ذكر خدا ستايشهاى بسيار شده ، و آن را يكى از درهاى بزرگ بهشت شمرده ، و وسيله ارتباط با خداوند متعال دانسته‏اند ، و پيش از اين به فضيلت ذكر و اسرار آن اشاره شده است .

29 كسى را كه به او ستم كرده مى‏بخشد و مورد عفو خود قرار مى‏دهد ، و عفو صفت فاضله‏اى است كه ناشى از شجاعت است ، اختصاص عفو به كسى كه بر وى ظلم روا داشته براى بيان اين معناست كه با وجود انگيزه انتقامجويى كه در نهاد وى است از او در مى‏گذرد .

30 به كسى كه او را از عطاى خود محروم داشته بخشش مى‏كند ، و اين روش برخاسته از خوى برجسته سخاوت است .

31 به كسى كه از او بريده است پيوند برقرار مى‏كند ، مواصلت و پيوند

[ 767 ]

با ديگران خوى پسنديده‏اى است كه مندرج در تحت صفت فاضله عفّت است .

32 دور است از اين كه سخن زشت بگويد ، يعنى كمتر اتّفاق مى‏افتد كه زبانش را به آنچه سزاوار نيست بيالايد .

33 نرم گفتار است ، يعنى در هنگام گفتگو و داد و ستد با مردم و وعظ و ارشاد آنها با نرمى و ملايمت كه نشانه فروتنى است رفتار مى‏كند .

34 كار زشت از او بدور و كارهاى نيك نزد او حضور دارد ، زيرا او به رعايت حدود الهى پايبند است .

35 نيكى او به مردم رو آورده ، و شرّش پشت كرده است ، اين سخن شبيه گفتار آن حضرت است كه فرموده است : خير او مورد اميد و انتظار ، و از شرّ او مردم آسوده و در امانند ، و دور نيست كه منظور از اقبال خير ، كوشش در ازدياد طاعت و آمادگى براى آن است ، و غرض از ادبار شرّ ، دور بودن او به همان اندازه از شرّ و بدى است ، زيرا هر كس به چيزى رو آورد و در راه آن تلاش كند همان قدر از آنچه ضدّ آن است دورى جسته و به آن پشت كرده است .

36 در برابر حوادث تكان دهنده آرام و استوار است ، منظور از زلازل رويدادهاى سخت و فتنه‏هاى بزرگى است كه موجب پريشانى دلها و دگرگونى احوال مردم است ، حالت وقار كه به معناى آرامى و استوارى است ملكه‏اى است كه از فروع شجاعت است .

37 در سختيها و ناگواريها بسيار شكيباست ، اين صفت در نتيجه ثبات ايمان و بلندى همّت او در برابر احوال زودگذر روزگار است .

38 در هنگام خوشى و آسودگى اگر چه بهره كمى داشته باشد بسيار شكرگزار است ، و اين ناشى از محبّت او به خداوندى است كه : اديم زمين سفره عام اوست .

39 به كسى كه با وى دشمنى دارد ستم نمى‏كند ، اين سخن تجاوز و ستم را از مسلمان پرهيزگار نفى مى‏كند ، با اين كه انگيزه ارتكاب اين عمل در او موجود

[ 768 ]

است ، و اين انگيزه همان دشمنى با كسى است كه مى‏تواند بر او تعدّى و ستم روا دارد .

40 به خاطر كسى كه با او دوستى دارد گناه نمى‏كند ، اين گفتار صفت زشت فجور را كه عبارت از پيروى از هوسها به خاطر دوستان است از او سلب مى‏كند ، و اين ممكن است بدين صورت باشد كه چيزى را كه دوست او استحقاق آن را ندارد به او ببخشد ، يا آنچه را كه سزاى اوست از او دور گرداند ، چنان كه قاضيان بدكار و حاكمان ستمكار مرتكب مى‏شوند ، بنابراين مسلمانى كه پرهيزگارى را پيشه خود سازد با اين كه انگيزه مبادرت به اين اعمال كه محبّت دوستان است در او موجود است دست به اين كارها نمى‏زند ، بلكه در بكار بردن عدالت با همگان يكسان رفتار مى‏كند .

41 پيش از آن كه بر ضدّ او گواهى دهند حقّ را اعتراف مى‏كند ، براى اين كه او پرهيز دارد از اين كه دينش به دروغ آلوده شود ، زيرا زمانى به گواهى دادن نياز مى‏افتد كه حقّ انكار شود ، و انكار حقّ دروغ است .

42 امانتهايى را كه در دست اوست ضايع نمى‏كند ، و در آنچه دين و كتاب خدا حفظ و نگهبانى آن را از او خواسته است كوتاهى نمى‏ورزد ، زيرا پرهيزگارى و لزوم حفظ حدود الهى او را از اين كار ، باز مى‏دارد .

43 آيات و احكام خداوند و عبرتها و مثلهايى را كه دانسته از ياد نمى‏برد ،

و به كار بستن آنها را ترك نمى‏كند ، زيرا اينها را پيوسته در برابر چشمان خود دارد و پياپى از دل مى‏گذراند ، و براى اداى آنچه از او خواسته شده به كار مى‏بندد .

44 لقب بد به ديگران نمى‏دهد ، براى اين كه توجّه دارد كه خداوند در قرآن كريم از آن نهى كرده و فرموده است : « وَ لاَ تَنَابَزُواْ بِالْألْقَابِ » [ 10 ] و راز آن را مى‏داند كه اين كار سبب بر انگيختن فتنه و پديد آمدن دشمنى در ميان مردم

[ 10 ] سوره حجرات ( 49 ) آيه ( 11 ) يعنى : و با لقبهاى زشت يكديگر را ياد نكنيد .

[ 769 ]

است ، و دشمنى و تفرقه ضدّ مطلوب شارع است .

45 به همسايه زيان نمى‏رساند ، براى اين كه به دستور حقّ تعالى در آنچه فرموده است : « وَ الْجَارِ ذىْ الْقُرْبَى وَ الْجَارِ الْجُنُبِ » [ 11 ] آگاه است و سفارش پيامبر خدا ( ص ) را مى‏داند كه در اين حديث مرفوع [ 12 ] فرموده است : « پروردگارم مرا در باره همسايه آن اندازه سفارش فرمود كه گمان كردم او را ارث برنده قرار داده است [ 13 ] » ، و نيز متوجّه است كه غرض از اين دستورها ايجاد الفت و همبستگى در دين است .

46 ديگران را بر مصيبتها و مشكلاتى كه دارند سرزنش و شماتت نمى‏كند ، براى اين كه به اسرار قضا و قدر الهى اعتقاد ، و به علل پيدايش مصائب توجّه دارد ، و مى‏داند كه خود او نيز در تير رس حوادث روزگار است و با تصوّر اين كه ممكن است به نظاير آنها دچار شود بر حوادث تلخ ديگران شادى نمى‏كند .

47 قدم در راه باطل نمى‏گذارد ، و پا از مرز حقّ بيرون نمى‏نهد ، يعنى در امور باطل و پوچ دنيا كه او را از خداوند دور مى‏گرداند وارد نمى‏شود ، و از خواستها و آرمانهاى حقّى كه او را به خداوند نزديك مى‏گرداند دست برنمى‏دارد ، زيرا به برترى هدف متعالى خود آگاه است .

48 از خاموشى خويش اندوهگين نمى‏شود ، زيرا او در جايى كه بايسته و شايسته است خاموشى مى‏گزيند و يا سخن مى‏گويد ، بديهى است زمانى خاموشى مايه غم و اندوه انسان مى‏گردد كه آنچه را بايد بگويد در جاى خود نگفته و خاموش مانده باشد .

49 صدا به خنده بلند نمى‏كند ، براى اين كه دل او بيشتر در ياد مرگ و

[ 11 ] سوره نساء ( 4 ) آيه ( 36 ) يعنى : . . . و همسايه نزديك و همسايه دور . . .

[ 12 ] در اصطلاح اهل درايه ، حديث مرفوع خبرى است كه سند آن از وسط قطع شده و با تصريح به رفع يك يا بيشتر از راويان آن ذكر نشده باشد . فرهنگ معارف اسلامى ( مترجم )

[ 13 ] أوصاني ربّي بالجار حتّى ظننت أنّه يورّثه .

[ 770 ]

سختيهاى پس از آن است و آنچه از صفات پيامبر خدا ( ص ) در اين باره نقل شده اين است كه : بيشترين خنده آن حضرت تبسّم و كمى از اوقات خنده آهسته بود ،

و هرگز قهقهه و كركره كه دو نوع خنده صدادار است از آن بزرگوار ديده نشده است .

50 هنگامى كه بر او ستم شود شكيبايى مى‏كند تا خداوند براى او انتقام گيرد ، اين روش را به اين سبب برگزيده كه نتايج نيكوى صبر و بردبارى را مى‏داند ، و به وعده‏اى كه خداوند در قرآن كريم به صابران داده آگاه است ،

چنان كه فرموده است : « وَ مَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوْقِبَ بِهْ ثُمَّ بُغِىَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرنَّه اللّهُ » [ 14 ] و همچنين « و لَئنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِيْنَ » [ 15 ] .

51 نفسش از او در رنج است ، مراد از اين ، نفس امّاره است كه مسلمان پرهيزگار پيوسته در برابر تمايلاتش پايدارى مى‏كند ، و آن را مقهور خويش ساخته زير فرمان خود قرار مى‏دهد ، از اين رو مردم از آزار او ايمن و آسوده‏اند .

52 دورى او از ديگران به سبب زهد و بى‏رغبتى او به مال و منالى است كه در دست آنهاست و هم براى دور نگهداشتن خود از آلودگى به اينهاست ، و ناشى از برتريجويى و خود بزرگ بينى نيست . همچنين نزديكى و معاشرت او با ديگران به سبب نرمخويى و مهربانى و دلسوزى است . نه اين كه مانند حيله‏گران پست براى رسيدن به خواسته‏هايى قصد نيرنگ و فريب داشته باشد .

صفات و نشانه‏هايى كه از پرهيزگاران در اين جا ذكر شده است ، اگر چه ممكن است برخى را با برخى ديگر يكى دانست ، ليكن هر كدام در قالب الفاظ جداگانه‏اى آمده و يا اين كه جزء مشابه با صفت ديگرى تركيب شده است .

بارى ، اين خطبه از بزرگترين و بليغترين خطبه‏هاى آن حضرت در توصيف پرهيزگاران است و بدين سبب همّام را آن چنان واله و آشفته ساخت كه جان از

[ 14 ] سوره حجّ ( 22 ) آيه ( 60 ) يعنى : هر كس به همان اندازه كه به او ستم شده مجازات كند سپس مورد تعدى قرار گيرد خداوند او را يارى خواهد كرد .

[ 15 ] سوره نحل ( 16 ) آيه ( 126 ) يعنى : و اگر شكيبايى كنيد اين براى شكيبايان بهتر است .

[ 771 ]

تنش برفت .

امّا درباره پاسخ پرسش كننده كه فرموده است : واى بر تو براى هر عمرى وقتى مقرّر شده كه از آن تجاوز نمى‏كند ، يعنى در آن وقت به سر مى‏رسد ، و بر اين نقطه پايانى نمى‏توان پيشى جست ، و يا از آن باز پس ماند ، ضمير در جمله يعدوه به أجل باز مى‏گردد ، و فرموده است : و سببا لا يتجاوزه يعنى براى اين اجل سببى مقدّر شده كه علّت فاعلى به سر رسيدن آن است و اسباب ديگرى جز آن نمى‏تواند آن را به پايان برساند ، و اين سبب ممكن است موعظه مؤثّرى اين چنين باشد ، بى‏ترديد اين پاسخ براى شنونده قانع كننده و در عين حال سخنى حقّ و درست است ، و اشاره است به اين كه آنچه آن حضرت را در برابر اين مواعظ بليغ و بازگو كردن اين حقايق زنده و پا بر جا نگهداشته ، اجل و مدّت معيّنى است كه به حكم قضاى الهى براى بقاى او مقدّر شده و اين سبب اصلى است ، و سبب بعدى تفاوتى است كه ميان آن بزرگوار و همّام و امثال اوست ، و اين تفاوت عبارت است از قوّت نفس قدسى آن حضرت براى قبول آنچه از طرف خداوند به او مى‏رسد ، و عادت آن بزرگوار به اين امور ، و رسيدن او به مقام سكينه و اطمينان ، و ضعف نفس همّام در برابر آنچه از مراتب بيم و اميد خداوند براى او توضيح داده شده بود . امّا امام ( ع ) اين را در پاسخ او نگفت ، زيرا مستلزم بيان برترى خويش بود و يا اين كه فهم پرسش كننده را براى درك اين مطلب نارسا ديد ، و اين كه او را نهى مى‏كند كه از تكرار اين گونه پرسشها خوددارى ، و از آنچه شيطان بر زبان او نهاده دورى كند براى اين است كه پرسش او نابجا و بى‏مورد بوده ، و اين خود از تأثيرات شيطان است ، و مصونيّت از خطا و توفيق از خداوند است .

[ 772 ]