فرموده است : و إن عذلوا كشفوا .
يعنى اگر كسى را سرزنش كنند عيبهاى او را آشكار و از اين طريق او را شرمنده و سرافكنده مىسازند و بسا اين كه عيبهاى او را در حضور كسى به او مىگويند كه دوست نمىدارد وى در جريان آنها قرار گيرد ، و اينها از آن ناصحان خير انديش نيستند كه در هنگام عتاب و بازخواست پرده از گناه انسان بر ندارند و به كنايهاى لطيف و سر بسته اكتفا كنند ، و إن حكموا أسرفوا يعنى اگر يكى از آنها حكمرانى و فرمانروايى يابد در بيدادگرى و شكمخوارگى زياده روى مىكند ، و در
[ 2 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 273 ) يعنى : با اصرار از مردم چيزى نمىخواهند .
[ 780 ]
شهوترانى و بهرهگيرى از خوشيهاى دنيا پا از حدّ فراتر مىگذارد ، زيرا او به سبب جهل و نادانى نمىتواند عواقب كارها را پيش بينى كند و مىپندارد هيچ كارى بهتر و بالاتر از آنچه او مىكند در اين جهان نيست ، جمله قد أعدّوا لكلّ حقّ باطلا يعنى براى اين كه حقّ را باطل جلوه دهند و آن را در جامه تزوير خود بپوشانند شبهاتى آماده كردهاند ، و لكلّ حىّ قاتلا اين كه براى هر زندهاى كشندهاى فراهم ساختهاند كنايه از اين است كه براى از ميان بردن هر حقّى وسيلهاى مهيّا كردهاند ، و حىّ در اين جا اعمّ از انسان زنده و هر امرى است كه هنگامى كه آنان در صدد تباهى و نابودى آن بر مىآيند ثابت و پا بر جا باشد ، جمله و لكلّ باب مفتاحا يعنى براى هر درى از حيله و تزوير كليدى ساختهاند ، واژه مفتاح ( كليد ) استعاره است ، در عبارت و لكلّ ليل مصباحا واژه ليل ( شب ) براى امور مشكل و مبهم استعاره شده است ، همچنين واژه مصباح ( چراغ ) براى آراء و نظريّاتى كه آنان در اين گونه امور اظهار و بدينوسيله در آن دخالت كرده نيرنگ خود را به كار مىبرند استعاره شده است ، مانند حيلهاى كه عمرو بن عاص در جنگ صفّين در شبى كه به ليلة الهرير معروف است به معاويه آموخت تا لشكريان شام قرآنها را بر سر نيزهها بلند كنند و از سپاه عراق بخواهند كه قرآن ميان آنان داورى كند ،
و براى رهايى از جنگى كه شاميان را به ستوه آورده بود جز اين رأى منافقانه و نيرنگ زيركانه راهى نبود ، معناى عبارت يتوصّلون إلى الطّمع باليأس اين است كه منافقان با اظهار بىنيازى از آنچه در دست مردم است و زهد نمايى ، به مطامع خود دست مىيابند ، چنان كه راه و روش بسيارى از زاهدان اين زمان است ،
توصيف منافقان به اين كه چيزى را كه مىخواهند به دست آورند ضدّ وسيله تحصيل آن را به كار مىبرند ، بليغترين تعريف ممكن درباره اهل نفاق و تزوير است .
