فرموده است : لا يحلّ أذى المسلم الاّ بما يجب .
اين سخن كه آزار مسلمان جز در جايى كه خدا واجب فرموده روا نيست مانند گفتار پيش آن حضرت است كه فرمود : . . . إلاّ بالحقّ ، و استثناى إلاّ بما يجب در اين جمله براى تأكيد آن است ، پس از اين سخنان به مرگى كه همگان را بطور عموم فرا مىگيرد و هر كسى را به گونهاى خاصّ دامنگير مىشود ، هشدار مىدهد ، يعنى آن چيزى كه هيچ كس از آن رهايى ندارد مردن است ، و با اين كه همه جاندران در گرو آنند و ميان آنان عموميّت دارد با اين حال هر كس را مرگى خاصّ خود اوست و ويژگى و چگونگى آن با مرگ ديگران تفاوت دارد ، اين كه آن حضرت دستور مىدهد كه به سوى آن بشتابند و بر آن مبادرت و پيشدستى
[ 582 ]
كنند ، مراد اين است كه پيش از آن كه مرگ بر انسان سبقت گيرد به عمل پردازد و براى جهان بعد از آن آماده شود ، و گوشزد مىفرمايد كه مردمان در پيشاپيش شمايند يعنى آنان در اين سفر آخرت بر شما سبقت گرفتهاند ، و قيامت پشت سر آنان ، شما را به پيش مىراند و به دنبال اين سخن دستور مىدهد كه سبكبار باشيد تا به آنان بپيونديد و براى اين كه آنان را در اين راه برانگيزاند و بر سر شوق آورد مىفرمايد پيشينيان شما در انتظار پسينيانند يعنى آنانى كه به ديار آخرت پيوستهاند چشم به راه بازماندگان خويشند تا همگى در روز رستاخيز برانگيخته شوند . ناگفته نماند كه عين الفاظ مذكور پيش از اين در برخى از خطبهها آمده و بطور كامل شرح داده شده است ، پس از اين آن بزرگوار دستور مىدهد كه درباره بندگان خدا از او بترسيد ، و درباره آنچه بايد نسبت به يكايك افراد رعايت كرد از خداوند بيمناك باشيد ، همچنين با ترك فساد در زمين و ايجاد تباهى در شهرهايش از نافرمانى او بپرهيزيد ، و گوشزد مىكند كه رعايت اين امور واجب است ، زيرا هر عملى كه آدمى انجام مىدهد هر چند اندك و ناچيز باشد پرسش و بازخواست به دنبال خود دارد ، و به سختى مورد بررسى و بازپرسى قرار مىگيرد تا آن اندازه كه درباره جاها و مكانها نيز پرسش ، و گفته مىشود : چرا در اين جا وطن كرده و از آن جا دورى گزيديد ، و نيز درباره رفتار با دامها و چهار پايان نيز بازخواست مىشود ، و گفته خواهد شد : چرا اين حيوان را زدى و آن ديگر را كشتى و آنها را آزار دادى ، اين گفتار اشاره به قول خداوند متعال دارد كه فرموده است :
« وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ [ 1 ] » همچنين « ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ الْنَّعِيمِ [ 2 ] » درباره تفسير آيه اخير و نعمتهايى كه از آن پرسش مىشود گفتهاند كه نعيم عبارت است از سيرى شكم و آشاميدن آب سرد و لذّت خواب و آسايش مسكن و خوى خوش است ، نيز خداوند متعال فرموده است : « اِنَّ الْسَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أولئكَ كَانَ
[ 1 ] سوره نحل ( 16 ) آية ( 93 ) يعنى : البتّه از هر چه كردهايد مورد پرسش قرار خواهيد گرفت .
[ 2 ] سوره تكاثر ( 102 ) آيه ( 8 ) يعنى : سپس در آن روز درباره نعمتها از شما پرسش خواهد شد .
[ 583 ]
عَنْهُ مَسْئُولاً [ 3 ] » درباره اين آيه گفته شده از انسان مىپرسند : چرا دل و گوش خود را غافل و مشغول داشتى ؟ در حديث صحيح از پيامبر اكرم ( ص ) آمده است كه :
خداوند انسانى را بدين سبب كه گربهاى را در خانه زندانى و گرسنه نگهدارى كرد تا بمرد مورد عذاب قرار داده است .
پس از بيان اين سخنان امام ( ع ) گفتار خود را خلاصه فرموده و به فرمانبردارى خداوند امر ، و از نافرمانى او نهى ، و سفارش مىكند كه هنگامى كه با كار نيكى روبرو شويد آنرا به كار بنديد ، و زمانى كه با شرّ و بدى برخورد كنيد از آن دورى جوييد .
[ 3 ] سوره إسراء ( 17 ) آيه ( 36 ) يعنى : همانا گوش و چشم و دل هر كدام از آنها مسؤولند .
[ 584 ]
