فرموده است : رجع قوم على الأعقاب . . . تا آخر .
بنابر مذهب طايفه اماميّه ، اين سخن اشاره است به عدول صحابه كه خلافت را از آن حضرت و فرزندانش به خلفاى سه گانه انتقال دادند ، و بنابر مذهب كسانى كه خلافت آن سه را صحيح دانستهاند ، محتمل است كه مراد آن حضرت از اين گروه ، آن عدّه از اصحاب است كه به جاهليّت خود بازگشت كرده ، و در زمان خلافتش سر به طغيان برداشته و بر او خروج كردند ، مانند معاويه و طلحه و زبير و جز آنها كه مدّعى شدند آنها به خلافت از آن بزرگوار و فرزندانش سزاوارترند ، رجوع على الاعقاب كنايه از اين است كه اين گروه از اوامر خداوند و
[ 401 ]
پيامبرش سرپيچى كرده ، و از اطاعت و انقياد در برابر شريعت و وصيّت پيامبر گرامى ( ص ) درباره خاندانش سرباز زده و از دين خدا برگشتهاند ، غالتهم السّبل كنايه از اين است كه حقّ و ناحقّ ، درهم آميخته ، و راههاى باطل ، آنان را به سوى خود ربوده و به نابودى كشانيده است . مراد از سبل ، راههاى باطل ، و نظريات فاسد و نادرست است ، چنان كه در عرف مردم گفته مىشود : أخذته الطّريق إلى مضيق يعنى : راه ، او را به تنگنا كشانيده است ، عبارت و غالتهم السّبل هم از نظر مفردات جمله و هم از لحاظ تركيب ، مجاز است ، امّا در مفرد براى اين كه سير آنها در راههاى باطل از روى علم و دانش نيست ، و چون نمىدانند كه در بيراهه گام بر مىدارند بطور ناگهانى دچار نابودى مىشوند ، از اين رو واژه غيله كه به معناى ترور كردن و به ناگهانى كشتن است مناسب حال آنهاست ، امّا در تركيب براى اين كه نسبت دادن غيله به سبل نمىتواند بطور حقيقى باشد ، زيرا ترور كردن و به ناگهانى كسى را كشتن تنها از ذوى العقول برمىآيد . و منظور از واتّكلوا على الولائج يعنى بر خاصّان خود اعتماد كردهاند ، اين است كه هر كدام از اينها در نظريّه فاسد و رأى نادرست خود ، تكيه بر وابستگان و دوستان خاصّ خويش دارد ،
و مقصود از جمله وصلوا غير الرّحم اين است كه پيوند خود را با پيامبر خدا ( ص ) بريدهاند ، حذف مضاف اليه رحم براى اين است كه از نظر شنونده معلوم است ،
همچنين مراد از سببى كه مردم مأمور و موظّفند بدان تمسّك جويند و نسبت به آن دوستى ورزند اهل بيت ( ع ) است ، و اين كه واژه سبب در مورد آنها به كار رفته براى اين است كه آنها وسيله هدايت خلايق به سوى آفريدگارند ، چنان كه پيامبر گرامى ( ص ) فرموده است : خلّفت فيكم الثّقلين : كتاب اللّه و عترتي أهل بيتي ،
حبلان ممدودان من السّماء إلى الأرض لم يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض يعنى :
دو چيز گرانبها در ميان شما به جاى مىگذارم كه آن كتاب خدا و عترت من كه خاندان منند مىباشد ، اينها دو ريسمان كشيده از آسمان به زمينند كه از يكديگر جدا نمىشوند تا در كنار حوض بر من وارد گردند . در اين حديث شريف واژه حبل
[ 402 ]
( ريسمان ) را براى اهل بيت ( ع ) استعاره آورده است ، و سبب در لغت نيز به همين معناست ، و اين كه امر به مودّت و دوستى آنها شده به دليل قول خداوند متعال است كه فرموده است : « قُلْ لاَ أسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أجْراً إلاَّ المَودَّةَ فِيْ الْقُرْبَى [ 4 ] » .
