فرموده است : حتّى إذا قبض اللّه رسوله . . . تا رجع .
اين بخش از خطبه منقطع از مطالب بخش قبلى است ، زيرا اين قسمت تصريح دارد بر پايان گرفتن اين جريان در زمان حيات پيامبر اكرم ( ص ) ، و همچنين در بيان احوال مردم با او و پيش از او و بعد از اوست . و در سخنان پيش چيزى از اين مطالب وجود ندارد ، مگر اين كه جمله من طال الأمد بهم را كه در صدر بخش نخست خطبه است ، بر گمراهان عصر جاهليّت و دوران پيش از اسلام حمل كنيم ، در اين صورت مفاد جملات بعد اين است : تا اين كه دوران اين مردم به پايان نزديك شد و گروهى از آنها با غارت و تاراج اموال ديگران ، به ايجاد فتنه
[ 400 ]
و خونريزى پرداخته و سود و آسودگى خود را در اين كارها يافتند ، و اشّالوا عن لقاح حربهم يعنى : خود را براى جنگ آماده كردند ، چنان كه ناقه با بلند كردن دم ، اظهار آمادگى و جفت جويى مىكند ، و در اين هنگام شائل ناميده مىشود ،
به اين ترتيب ضمير لم يمنّوا به صحابه پيامبر ( ص ) كه پيش از اين در اين خطبه از آنها ياد شده است برگشت دارد ، همان صحابهاى كه هنگامى كه پيامبر اكرم ( ص ) در ميان آنان قيام كرد ، در ركاب او نبرد كردند ، و شكيبايى خود را در برابر سختيها و كوششهاى خويش را براى يارى حقّ بر خدا منّت ننهادند ، و نثار جان را در راه او بزرگ نشمردند ، تا اين كه قضاى الهى بر پايان گرفتن دوران بلا و گرفتارى و خاتمه يافتن سلطه كفر و جاهليّت جارى شد . اينان يعنى همين كسانى كه پيروزى خود را بر خدا منّت ننهادند ، بينش و اعتقاد خود را كه در آغاز اسلام پنهان مىداشتند بر شمشيرهاى خود حمل كردند ، يعنى عقايد خويش را چنان كه پيش از اين بيان كرديم آشكار ساختند ، يا اين كه از كافران خونخواهى كرده و انتقام خونهايى را كه از آنها ريخته شده بود از آنان گرفتند ، و به فرمان پند دهنده خود كه پيامبر اكرم ( ص ) است فرمانبردار پروردگار خويش شدند .
با توجيهى كه ذكر شد مىتوانيم اين بخش خطبه را كه با جمله : حتّى إذا قبض اللّه رسوله آغاز مىشود دنباله بخش پيشين بدانيم .
