شرح
ما پيش از اين گفتهايم كه در جود و بخشش آلهى هيچ بخل و منعى وجود ندارد ، و آنچه در اين جهان مانع وصول فيوضات ربّانى مىشود عدم قابليّت بندگان است ، زيرا هر كسى استعداد چيزى را داشته باشد به آن مىرسد و به او افاضه مىشود ، بنابراين امام ( ع ) در آغاز اين خطبه به مردم گوشزد مىكند كه لازم است در كسب قابليّت و شايستگى براى توجّه رحمت خداوند به آنها كه با قطع باران از آن محروم گشتهاند بكوشند ، و اين مطلب مدلول گفتار آن حضرت از ألا و إنّ الأرض . . . تا بادر منيّته مىباشد .
امام ( ع ) نخست در آغاز خطبه تذكّر مىدهد كه اين زمينى كه براى رستنيها
[ 341 ]
مانند مادر ، و آسمانى كه براى آفريدگان جهان به منزله پدر است فرمانبردار پروردگار خويشند ، ممكن است مراد از آسمان ، ابرهاى بارنده و يا آسمانها باشد كه با حركات و گردشهاى خود موجب بروز قابليّت در موجودات و پيدايش دگرگونيها در اين جهان مىباشند . اين كه فرموده است هر دو مطيع پروردگارند منظور اين است كه در زير فرمان قدرت خداوندند . در عبارت و ما أصبحتا . . . تا ترجوانه منكم نكتهاى است و آن عبارت از اين است كه : حوادثى كه در نتيجه تأثيرات كرات آسمانى در اين جهان پديد مىآيد ، معلول اراده و قصد ذاتى آنها نيست و مانند آنچه از نظر اغراض مادّى ميان مردم متداول است ، براى دلسوزى به حال مردم يا جهت تقرّب و كسب منزلت و يا به اميد جلب منفعت از آنها ناشى نمىشود ، زيرا آسمانها و زمين از اين امور بىنيازند ، ليكن چون كرات آسمانى براى كسب كمالاتى كه شايسته آنهاست و از جانب خداوند متعال براى آنها مقرّر شده ، پيوسته در گردش و جنبش بوده و رام و مطيع اويند ، و از اين حركتها زمين براى رويش گياه و كشت و زرع آماده و حيوانات و آذوقه و ارزاق كه مايه بقاى آنهاست پديد آمده است ، لذا مصالح و منافع حيوانات نيز بسته به همين حركات و اتّصالات كرات سماوى بوده و به فرمان خداوند مدبّر عزيز و حكيم بر وفق آنها جارى مىباشد ، و امام ( ع ) اين معنا را ضمن عبارت و لكن . . . تا فأقامتا بيان فرموده است . و منظور از آنچه تا اين جا گفته شده اين است كه عظمت مقام ربوبى در دلها جايگزين شود ، و ارزاق و اسباب حصول آنها را از او بدانند و به او منسوب كنند ، تا در نتيجه مردم به سوى او رو آورند و گناهان را كه مانع افاضه رحمت پروردگار است ريشه كن سازند . سپس توضيح مىدهد كه خداوند سبحان در برابر كردار ناشايست بندگان ، ثمرات را نقصان مىدهد ، و بركات خود را باز مىدارد و گنجينههاى خيرات خود را بر روى آنان مىبندد تا آنها را بيازمايد ، چنان كه در قرآن كريم فرموده است : « وَ لَنَبْلُوَّنَكُمْ بِشَىْءٍ مِنَ الخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الأمْوَالِ
[ 342 ]
و الْأنْفُسِ وَ الْثَّمَراتِ وَ بَشّرِ الصَّابريْنَ [ 2 ] » و درباره اين كه خداوند چگونه و براى چه بندگانش را مىآزمايد پيش از اين سخن گفته شده است .
سپس امام ( ع ) بيان مىكند كه منظور غايى از اين آزمونها و گرفتاريها از ميان بردن حجابهاى گناه از صفحه دلها به وسيله توبه و دورى جستن از گناه و به ياد خدا بودن و به دست آوردن آمادگى و قابليّت براى قبول رحمت اوست و بالاخره براى اين است كه دوستان نيكو كردار خود را به آنچه در سراى آخرت براى آنها آماده ساخته واصل گرداند و دشمنان بدكردار خود را به هلاكت ابدى برساند ، پس از آن يادآورى مىكند كه خداوند استغفار و طلب آمرزش را مايه افزايش روزى و توجّه رحمت خود قرار داده است ، و چون استغفار عبارت از طلب آمرزش از گناه و درخواست چشم پوشى از رسوايى كيفر آن است ، و اين زمانى صورت مىگيرد كه گناه از صفحه دل بكلّى زدوده شود لذا استغفار كننده مخلص ، با طلب آمرزش ،
در حقيقت زنگار گناه را از لوح دل خود مىزدايد ، و بدين گونه قابليّت خود را براى افاضه رحمت پروردگار كه در دنيا بركات خود را بر او نازل ، و در آخرت درجه او را بالا مىبرد كامل مىگرداند ، گواه صادق اين گفتار قول خداوند متعال است كه : « فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إنَّهُ كَانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيكُمْ مِدْرَاراً [ 3 ] » و نيز « و لو أنَّ أهلَ القُرَى آمَنُوا وَ اَتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ [ 4 ] » همچنين « وَ لَوْ اَنّهم أقَامُوا التَّورَاةَ وَ الاِنْجِيْلَ وَ مَا اُنزِلَ إلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لاَ كَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ [ 5 ] » و نيز « وَ أنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيْقَةِ لَأسْقَيْنَاهُم ماءًا غَدَقاً [ 6 ] »
[ 2 ] سوره بقره ( 2 ) آيه ( 155 ) يعنى : حتما همه شما را با چيزى از ترس ، گرسنگى ، زيانهاى مالى و جانى و كمبود ميوهها آزمايش مىكنيم ، و مژده ده به شكيبايان .
[ 3 ] سوره نوح ( 71 ) آيه ( 10 ) يعنى : پس گفتم اى مردم از پروردگار خود آمرزش بخواهيد كه او بسيار آمرزنده است تا باران آسمان را فراوان بر شما نازل گرداند .
[ 4 ] سوره اعراف ( 7 ) آيه ( 96 ) يعنى : اگر مردمى كه در شهرها و آباديها زندگى دارند ايمان بياورند و پرهيزگار باشند بركات آسمان و زمين را به روى آنها مىگشاييم .
[ 5 ] سوره مائده ( 5 ) آيه ( 66 ) يعنى : و اگر آنها تورات و انجيل و آنچه بر آنها از جانب پروردگارشان
[ 343 ]
سپس براى كسى كه رو به سوى توبه آورد ، و خود را براى آن آماده سازد ، دعا مىكند ، همچنين براى كسى كه از خطاى خود درخواست گذشت كند ، يعنى از خداوند بخواهد كه از فرجام بد و ثمره تلخ كردار ناشايست او كه همان كيفر سخت خداوند است در گذرد ، و نيز دعا فرموده است براى كسى كه پيش از آن كه مرگ او را دريابد از گناهان خود توبه كند و بدين طريق بر مرگ پيشى گيرد ،
همه اين سخنان هشدار است بر لزوم آمادگى براى توبه و بازگشت به سوى حق ، و درخواست امام ( ع ) از آنها همين است ، زيرا بدون آمادگى براى توبه ، رستگارى و رسيدن به مطلوب ممكن نيست ، واژه إقاله ( فسخ كردن ) استعاره است ، و مناسبت آن اين است كه گنهكار مانند متعهدى است كه به خاطر لذّتى گذرا كيفر اخروى گناه را پذيرفته ، و دانسته است كه آن لذّت مستلزم عذاب آلهى است ، و او اكنون مانند خريدار كه از فروشنده درخواست فسخ معامله را مىكند خواستار به همزدن اين معاهده است .
