12 فجاءوها كما فارقوها
يعنى : روزى كه به دنيا آمدند و در آن زندگى را شروع كردند ، با روزى كه از آن بيرون رفتند ، و از آن جدا شدند با يكديگر شباهت دارد ، از جمله وجوه شباهت اين آغاز و انجام ، لختى و پا برهنگى انسان در
[ 156 ]
اين دو موقع است ، و اين خود كنايه بر نفرت و انزجار از دنياست . و امام ( ع ) در تأييد اين گفتار ، به آيه كريمه ( كما بدأنا . . . ) كه در خطبه ذكر شده استشهاد فرموده است . جمله قد ظعنوا عنها از نظر نحوى حال و محلاّ منصوب است ،
همچنان كه حفاة و عراة بنابراين كه حالند منصوب مىباشند و عامل در آنها جمله فارقوهاست ، و حفاة و عراة كه حالند بعد از جمله فجاءوها در تقديرند ، امام و برىّ [ 6 ] رحمة اللّه عليه گفته است : فراق انسانها از دنيا هنگامى است كه از آن آفريده شدند ، و آمدن آنها به دنيا زمانى است كه به خاك سپرده شدند ، زيرا خداوند متعال فرموده است : « هُوَ الَّذِيْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ . . . [ 7 ] » به نظر مىآيد آنچه ايشان را به اين تأويل برانگيخته اين است كه اگر مراد از آمدن به دنيا تولّد در اين جهان باشد ، در اين صورت آمدن مشبّه ، و جدا شدن مشبّه به خواهد بود و اين خلاف فرض است ، زيرا مقصود ، تشبيه زمان رفتن انسان ، به زمان تولّد اوست ، كه در اين صورت رفتن او از دنيا مشبّه و آمدنش به اين جهان مشبّه به است ، ليكن بايد دانست كه اگر ميان دو چيز ، واقعا مشابهت وجود داشته باشد ، مىتوانيم يكى از آن دو را اصل ، و ديگرى را فرع ، و يا ميان آن دو مساوات ، برقرار كنيم بىآن كه اصل و فرعى در نظر بگيريم ، بنابر اين تشبيهى كه در جمله فجاءوها كما فارقوها مىباشد ، اگر بر وجه دوّم كه مساوات است حمل شود سزاوارتر است تا اين كه به چنين تأويل دور و دشوارى كه ذكر كرده است ، بپردازيم ، ضمنا توجّه شود كه حرف « من » در آيه شريفه « هُوَ الَّذِيْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ . . . » براى بيان جنس است ،
و آيه دلالت بر مفارقت و انفعال ندارد . و توفيق از خداست .
[ 6 ] امام احمد بن محمّد وبرىّ ظاهرا نخستين كسى است كه تعليقاتى بر نهج البلاغه نوشته و برخى از مشكلات آن را شرح كرده است ، تعليقات او از مآخذ عمده بيهقى در نگارش شرح خود به نام « معارج نهج البلاغه » است ، بيهقى در سال 499 متولد و در 565 وفات يافته است ، وبرى معاصر وى و كمى پيش از او فوت كرده است . رجوع شود به الذريعه . جلد 14 ص 115 ( مترجم )
[ 7 ] سوره غافر ( 40 ) آيه ( 67 ) يعنى : اوست خداوندى كه شما را از خاك بيافريد . . .
[ 157 ]
