شرح
بايد دانست كه حرف من در آغاز اين بخش از خطبه براى بيان جنس است ،
زيرا امام ( ع ) هنگامى كه سخن خود را در بيان عظمت حق تعالى آغاز مىكند ،
تعظيم خود را به مقام ربوبى از طريق شمارش مخلوقات او انجام مىدهد ، و به ترتيب « ألا شرف فالاشرف » نخست از فرشتگان آسمانها سخن مىراند ، و با ذكر اوصافى از آنها به برترى آنان اشاره مىفرمايد :
1 اين كه فرشتگان از همه آفريدگان به خداوند داناترند روشن است ، زيرا ثابت شده است مخلوقاتى كه مجرّد از مادّهاند ، دانش آنها از كشمكش نفس امّاره كه مبدأ غفلت و منشأ سهو و نسيان است به دور بوده و علوم و معارف آنها از ديگر مخلوقات كاملتر است ، ديگر اين كه فرشتگان آسمانها در رسيدن علوم و ديگر كمالات به انسانها واسطه فيض بوده و براى غير خودشان به منزله استادند ، و پيداست كه استاد مقامى برتر از شاگرد دارد ، همچنين در ذيل خطبه اول دانسته شد كه معرفت از مقوله تشكيك است و داراى شدّت و ضعف مىباشد .
2 اين كه ترس فرشتگان از خداوند بيش از ديگران است ، زيرا آنان به مقام عظمت و جلال خداوند آگاهترند ، و هر كس به خدا داناتر و آگاهتر است از او ترسانتر است ، امّا دليل اين كه آنها به خداوند داناترند همان است كه در پيش گفته شد ، و دليل قسمت دوّم كه هر كس خدا را بيشتر مىشناسد از او ترسانتر
[ 101 ]
است قول خداوند متعال است كه فرموده است : « إنَّما يَخْشَىَ اللّهَ مِنْ عِبَادِه العُلَماءُ [ 11 ] » و در اين آيه شريفه ، خوف و خشيت از خداوند در علما و دانايان حصر شده است ، و بر حسب تفاوتى كه در مراتب علم و معرفت وجود دارد ترس از خداوند نيز داراى شدّت و ضعف است .
3 اين كه فرشتگان به درگاه خداوند مقرّبترند : مراد از نزديك بودن ، قرب مكانى نيست زيرا خداوند از قرار داشتن در ، جا و مكان منزّه است ، بلكه از نظر مقام و رتبه به خداوند نزديكند ، و آشكار است كه هر كس به خدا داناتر و از او بيمناكتر است به او نزديكتر و مقامش نزد او والاتر است ، چنان كه فرموده است :
« إنَّ أكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقَاكُمْ » . [ 12 ] 4 سلب نقصانهاى بشرى از فرشتگان به اين كه آنها در صلب پدران جا نگرفته و به رحم مادران در نيامده ، و از آبى پست آفريده نشده ، و دستخوش حوادث روزگار نگشتهاند ، آشكار است كه اين امور چهارگانه نقصانهايى است كه از لوازم بدن عنصرى مىباشد چون مستلزم تغيير و دگرگونى و آميختگى و آلودگى و تحمّل رنج درد و بيمارى و ديگر عوارض تعيّنات بدنى است ، كه همه مانع توجّه انسان به سوى خداوند متعال است ، و سلب اين امور از فرشتگان كه از اين نقايص به دورند از كمالات و امتيازات آنهاست .
