ترجمة
( آئين جهاندارى ) يا عهدنامه حضرت ابو الحسن على امير المؤمنين صلوات اللّه و سلامه عليه بسپهبد اعظم سپهسالار لشگر اسلام ، جناب مالك اشتر نخعى رضوان اللّه عليه :
از عهد و پيمانهاى آنحضرت عليه السّلام است كه براى مالك اشتر نخعى كه خدايش بيامرزد نوشتهاند ، بهنگاميكه كار فرمانروائى محمّد ابن ابىبكر در مصر متزلزل شده ، و آن هنگام حضرت او را بامارت و فرمانروائى مصر ميفرستادند ، و آن مطوّلترين پيمانى است كه آن حضرت نوشته ،
و نيكوئيها را در آن گرد آوردهاند : ( و در اين عهد نامه همانطوريكه حضرت عليه السّلام اكثر موضوعات حياتى و اجتماعى را گوشزد فرمودهاند سزاوار است كه جهانيان بويژه مسلمانان و بالاخصّ شيعيان و پيروان آنحضرت آئين جهاندارى و خدا پرستى و تقوى را در آن جويند ، و اين دستورات گرانمايه و نورانى را كه ضامن نظم اجتماع و حاوى قوانين مدنى است دستور العمل زندگانى خويش قرار دهند تا با شاهد خوشبختى هماغوش آيند .
تاكنون نزديك به بيست نفر از علماء و فضلا و دانشمندان در اين دو سه قرن اخير بشرح و تحليل و ترجمه اين كلمات نورانى همّت گماردهاند كه ذيلا بنام برخى از آنان اشارتى ميرود :
1 شرح شارح بحرانى متوفّى 1097 در شصت فصل كه بنام تحفه سليمانيّه ناميده شده و در تهران بطبع رسيده است .
[ 909 ]
1 شرح مولى محمّد باقر ابن محمّد تقى متوفّى ( 1111 ) كه ظاهرا همان مرحوم مجلسى رحمة اللّه عليه ميباشند 2 شرح مولى محمّد صالح روغنى برغانى قزوينى از علماء قرن يازدهمّ .
4 شرح شيخ محمّد عبده مفتى ديار مصر متوفّى 1323 كه به ( مقتبس السّياسة ) ناميده شده است .
5 شرح وقار پسر مرحوم ميرزا كوچك وصال شيرازى است كه نظم شيرينى از آن نمودهاند .
6 شرح سلطان محمّد متوفّى سنة 1354 كه باساس السّياسة فى تأسيس الرّياسة ناميده شده است .
7 شرح مولى حسين الهمدانى كه ( بهدية الحسام لهداية الحكّام ) ناميده شده است .
8 شرح فاضل بدايع نگار كه ظاهرا همان ميرزا مهديخان بدايع نگار معروف باشد .
9 شرح فاضل ترك محمّد جلال الدّين كه آنرا بنظم لطيف تركى ترجمه نمودهاند .
10 ترجمه ميرزا جهانگير خان ناظم الملك بنظم ميباشد .
11 شرح ضياء الدّين ابن يوسف ميباشد .
12 شرح نظام العلماء تبريزى است كه سيّد على محمّد باب نزد او توبه كرده است و اين كتاب بآداب الملوك ناميده شده است .
13 شرح علاّمه بيرجندى است كه بزمان حياتش 1355 طبع شده و ترجمه ادب كبير ابن مقفّع پيوست آن ميباشد .
14 شرح و تجزيه آقاى توفيق فكيكى كه يكى از رجال و نمايندگان مجلس فعلى كشور عراق ميباشند در دو جلد بنام ( الرّاعى و الرعيّة ) و آقاى فكيكى اين شرح را با قوانين كنونى كشورهاى دمكراسى و متمدن جهان تطبيق نموده و خوب از عهده بر آمدهاند .
15 شرح ( ادوار فانديك ) آمريكائى ميباشد .
16 شرحى بزبان اردو كه نگارنده در صفر سال 1369 هجرى بهنگاميكه در زاويه صحن كاظمين عليهما السّلام خدمت علاّمه كبير آية اللّه آقاى آقا سيّد هبة الدّين شهرستانى شرفياب شدم ملاحظه نمودم كه چون بزبان اردو بود نگارنده را نشناختم .
[ 910 ]
17 ترجمه آزاد و نصّ بمعناى آقاى جواد فاضل ميباشد كه انشاء دلپذير آن مورد توجّه توده پارسى زبان قرار گرفت .
18 همين شرح و ترجمه منثور و منظومى است كه از نظر خوانندگان گرام ميگذرد : اميدوارم خداوند آنرا ذخيره آخرت قرار دهد .
نگارنده گرچه شرح حال جناب مالك اشتر را در طىّ نامه 38 شطرى نگاشتم و با اينكه شرح حال اين رادمرد بزرگوار مستلزم كتابى جداگانه است ، لكن اينجا براى بهرهمندى برادران دينى تا آنجا كه سياق سخن اجازت ميدهد بتفصيل ميپردازم ، مالك ابن حارث ابن عبد يغوث ابن سلمة ابن ربيعه ابن خزيمة ابن سعد ابن مالك ابن نخع مردى بود سوار و دليرى بود يگانه روزگار ، در جهاد در راه خدا از آتش سوزندهتر ، و به دشمنان دين از آب بىباكتر ، و از شمشير برّندهتر ، از رؤساء شيعه بزرگان اين قوم است ، و حضرت امير المؤمنين ( ع ) قريب شش جاى از نهج البلاغه ، و در موارد ديگر او را ستودهاند ، و ما هم در خلال سخن بمدح آن حضرت اكتفا ميكنيم چرا كه مدح امام امام هر مدحى است ، و از آن پس تعرّض بمدح قدح است .
او را بدين سبب اشتر ناميدند كه در جنگ با سپاهيان روم در يرموك در سنه 16 هجرى يكى از سپهسالاران رومى بنام ماهان گرزى بر فرق وى كوبيد ، خود بر سر جناب مالك پخش شد پاره پولاد پاى چشمش را بدريد ، و عرب چنين كس را اشتر گويد ، و آنجناب باندازه در محبّت حضرت امير المؤمنين ( ع ) ثابت قدم و استوار بود كه حدّى بر آن متصوّر نيست ، و انسان وقتى بتواريخ مراجعه ميكند ميبيند از بدو خلافت آن حضرت الى آخر شهادت مالك اغلب كارها را او بنفع حضرت فيصل ميداده ، و داستان مناظره او با ابو موسى اشعرى و سعيد ابن العاص در بصره ، و با اشخاص ديگر در ميدانهاى جنگ جمل و صفّين و نهروان بخوبى مشهود است .
اين شير دلير و يكّه تاز عرصه ميدانهاى جنگ همان خداوند تيغ يمانى است ، كه درخش آن شعاع بصر را برميتافت و بهنگام جنبش شررهاى مرگ و نابودى از آن برميجهيد .
شخصى گويد : كه در يكى از روزهاى صفّين مالك را با چنين شمشيرى ديدم كه بر اسبى اشهب
[ 911 ]
برنشسته كه از فرط سياهى تو گفتى غرابى بپرواز است ، و او همچون كسيكه طالب ملك و دنيا باشد همى حمله ميكرد ، و همى صف بر ميدريد ، و ابدا پرواى جان نداشت .
ابن ابى الحديد گويد : زنده باد مادريكه همچون اشتر فرزندى بزاد ، اگر كسى سوگند ياد كند كه در تمامى عرب و عجم خداوند مردى بدلاورى اشتر جز استادش علىّ ابن ابيطالب ( ع ) نيافريده است گمان ندارم در سوگندش گنهكار باشد ، چه نيكو گفته است آنكس كه گفت چگويم درباره كسى كه زندگيش اهل شام را منهزم ساخت و مرگش اهل عراق را درهم شكست .
تا مالك زنده بود دل على بدو شادان ، و ديدهاش بديدارش روشن بود ، دشمن هر اندازه سرسخت و بىباك بود اشتر مجال چيره دستى و زورگوئى را باو نميداد ، چه زهرهاى ناگوارى كه او بكام معاويه ريخت ، و چه شبهائى را كه پسر ابو سفيان از هيبت و شكوه مالك تا صبح بخواب نرفت امّا همينكه اشتر از دست علىّ ( ع ) رفت روزگار با وى رنگى ديگرگون بخود گرفت ، على خانه نشين شد ،
دوستان پا از درش كشيدند .
شيعيانش قتل عام ميشدند ، سپاهيان شام تا پشت دروازه كوفه يورش ميبردند ، زنان مسلمانان را اسير ميگرفتند ، علىّ ( ع ) بمنبر ميشد بمردم التماس ميكرد ، زار زار ميگريست ، مردم مىشنيدند و بغيرت نيامده پاسخش نميدادند .
مالك با اينكه مردى بود جنگى ، و سرهنگى بود لشگركش در عين حال زاهدى بود ناسك و عارفى بود سيّاس و با تدبير ، هم حلمش از كوههاى بلند گران سنگتر ، و هم خشمش براى خدا از سحاب ثقال سنگينتر بود ، هر چه بود فقط و فقط همچون استادش امير المؤمنين ( ع ) براى خدا بود ، زبان تيغ و تيغ زبانش هر دو برنده و كارى بود ، گاهى با جملاتى موجز ، و منطقى آتشين در ميدانهاى جنگ كارها انجام ميداد كه دهها هزار شمشير برنده از عهده انجام آن كار بر نميآمد ، هنگاميكه اهل رقّه و پل را بر امير المؤمنين عليه السّلام شكستند ، و مانع از عبورش بسوى صفّين شدند ، او بود كه با يك كلمه تهديد آميز رقّيان را وادار كرد تا دو مرتبه پل را بستند و حضرت عبور فرمود ، در جنگ جمل روزى دو تن از طايفه ازد از لشگر عايشه بيرون شدند ، و اشتر هر دو را بدنبال هم بدوزخ فرستاد ، دو تن ديگر
[ 912 ]
بخونخواهى آمدند ، آنها نيز با ضربات دليرانه اشتر كشته افتادند ، عبد اللّه زبير كه خمير مايه فتنه جنگ جمل و يكى از دليران روزگار بود بعزم جنگ بميدان تاخت ، عايشه همينكه مركز عبد اللّه را خالى ديد پرسيد او كجا است ، گفتند با اشتر در كار پيكار است ، بىاختيار گفت بيچاره خواهرم اسماء بىپسر شد ، مالك عبد اللّه را با نيزه از اسب در افكنده ، بر سينهاش نشست خواست سر از تنش برگيرد ، عبد اللّه فرياد زد ( اقتلونى و مالكا ) مرا با مالك بكشيد ، لشگر گرد اشتر را گرفتند ، و آن پلنگ غژمان از سينه عبد اللّه برخواسته بر اسب بر نشست ، لشگر كه اشتر را سوار ديدند فرار كردند ، اين ببود تا آتش پيكار فرو نشست ، عايشه وارد بصره شد ، روزى عمّار ياسر باتّفاق مالك بر عايشه در آمدند ، عايشه گفت : يا ابا اليقظان ، بهمراهيت كيست گفت اشتر است عايشه گفت توأيكه در گير و دار جنگ با عبد اللّه زبير خواهر زادهام كردى آنچه كردى مالك گفت آرى منم اى عايشه ، اگر نه اين بود كه عبد اللّه جوان ، و من مردى پير بودم هرگز او از چنگ من جان بسلامت نميبرد او را ميكشتم و مسلمانان را از شرّش ميرهاندم ، عايشه گفت مگر قول رسولخدا را نشنيدى كه مسلمانان را نبايد كشت مگر اينكه يا پس از ايمان كافر شود يا پس از زن گرفتن زنا كند ، يا كسى را كه خدا قتلش را حرام فرموده است بكشد ، مالك فرمود :
اى امّ المؤمنين لا بدّ ما بر يكى از اين سه چيز با او ميجنگيديم ، آنگاه اشعارى خواندن گرفت ، كه از ايرادش صرف نظر ميشود ، ناسخ التّواريخ مينويسد ، اگر عبد اللّه آن روز ميگفت مرا با اشتر بكشيد ، هر دوى آنها در زير شمشير پاره پاره ميشدند ، لكن چون مالك باشتر نامبردار بود و كسى از نامش آگهى درستى نداشت لذا بسلامت برست .
امّا شهادتش ، داستانش چنان است كه هنگاميكه حضرت او بفرماندارى مصر منسوب فرمود معاويه دانست اگر مالك بمصر برسد كارش بر وجهى ديگر است ، لذا بيكى از دهقانان ناحيه قلزم ( بنام عريش ) كه عبور مالك از آنجا بود پيغام فرستاد كه اگر اشتر را از من كفايت كنى خراج بيست سال از تو برخواهم گرفت ، آن دهقان مالك را برسم ضيافت دعوت كرده عسل مسموم را ما و خورانيد ، و آن جناب را مقتول كرد . و برخى گفتهاند : اينكار را نافع غلام عثمان انجام
[ 913 ]
داد لكن قول اوّل اصحّ بنظر ميرسد ، اين خبر وقتى كه بمعاويه و شاميان رسيد بسيار خوشحال شدند ، لكن هنگاميكه حضرت امير المؤمنين ( ع ) آگاهى پيدا كردند بسختى افسرده و پژمرده گرديده همى تأسّف خورده و زار گريسته ميفرمودند : خداى نيكى بسيار بمالك عطا فرمايد ، كه اگر او كوه بود كوهى بود گران سنگ و بزرگ ، و اگر سنگى بود سنگى مستحكم و استوار بود ، دريغ از تو اى مالك كه بمرگت جهانى را ويران ( عراق را غمناك ) و جهانى را ( شام را ) شادمان ساختى ،
گريه كنندگان را سزد كه بر شخصيّتى مانند مالك بگريند ، آيا ديگر از روزگار اميد ديدار مردى همچون مالك ميرود ، آيا ديگر مانند مالك يارى يافت ميشود ، آيا ديگر زنان فرزندى چون مالك توانند زائيد ، إِنَّا لِلَّهِ و إِنَّا إِلَيهِ راجِعُونَ ، بار خدايا من مصيبت مالك را بحساب تو ميگذارم ،
چرا كه مرگ او از بزرگترين مصائب جهان است ، خداى بيامرزد مالك را كه بعهدش وفا كرد و دورانش را بسر آورد ، و پروردگارش را ديدار كرد ، و مكرّر ميفرمود : اى كاش در ميان شما يكتن مانند مالك يافت ميشد ، او براى من چنان بود كه من براى رسولخدا بودم ، اين جمله كان لى كما كنت لرسول اللّه ، شش كلمه بيش نيست ، لكن ظروف الفاظ جهان گنجايش معناى آنرا ندارد ، هر كس بخواهد مقام مالك را بخوبى دريابد . بايستى كوششها و مجاهداتى كه حضرت امير المؤمنين ( ع ) در دوره عمر در يارى حضرت رسولخدا ( ص ) متحمّل شده است از نظر بگذراند تا اشتر را بشناسد گفتهاند : پس از مسموم و مقتول شدن جنازهاش را بمدينه طيّبه حمل كرده ، در سال 38 هجرى در بقيع بخاكش سپردند ، و من پاره از اين مطالب را از سفينة البحار مرحوم محدّث قمى از لفظ شتر استخراج نمودم ، بارى حضرت فرمان مبارك را براى مالك بدينسان آغاز فرمودند :
اين فرمانى است كه بنده خدا على پيشواى مؤمنان بمالك فرزند حارث معروف باشتر ميدهد ، بهنگاميكه او را بفرماندارى كشور مصر برميگزيند ، در پيمانش او را مأمور ميفرمايد تا خراج آنجا را گرد آورد ، با دشمنش بجنگد ، كارهاى مردمش را بسامان كند ( كلّيّه امور اقتصادى و اجتماعى مصريان را زير نظر مستقيم خويش گرفته ) بآبادى شهرستانهايش اقدام نمايد ، ما اشتر را ميفرمائيم تا از خدا بترسد ، در طاعتش بكوشد ، و آنچه را كه خدا در كتابش او را بدان موظّف
[ 914 ]
داشته است از واجبات و مستحبّات عمل نمايد ، همان واجبات و مستحبّاتى كه هيچكس با ( شاهد ) خوشبختى هماغوش نشد ، جز با بكار بستن آنها ، و هيچكس با ( عفريت ) بدبختى دست بگريبان نگرديد ، مگر با انكار و ضايع كردن آنها ، فرماندار مصر موظّف است خدا را بدل و دست و زبانش يارى دهد ( و از بندگانش دستگيرى نمايد ) زيرا كه آن خداى عزيز ضامن گرديده است آن كس را كه ياريش دهد ، ياريش دهد ، و آنكه ارجمندش دارد ، ارجمندش دارد .
او را ميفرمائيم : بهنگام خواهشها ( و تمايلات نفسانى ديو ) نفس را درهم شكند ، و هر آنگاه كه آن ( غول پتياره از بند بجهد و ) سركشى آغاز نهد او آن را ( با زنجير عبادت به بندد و ) رامش سازد ، چرا كه اين ( ديو ستمكار ) نفس بسيار بسيار انسان را بزشتى فرمان راند ، جز آن كس را كه خداى در سايه مهرش پناه دهد .
