مقدّمة
در جهان آفرينش و ادب و زبان عرب پس از قرآن مجيد كتاب مستطاب نهج البلاغه كه پديدارنده آن حضرت و سلطان الفصحاء و البلغاء امام ابو الحسن امير المؤمنين علىّ بن ابىطالب عليه الصّلوة و السّلام است بزرگترين كتابى است كه خطب و كلمات عرشى آن ضامن سعادت دين و دنياى مسلمين و كلّيه طوائف بشرى در هر زمانى و عصرى تا قيام قيامت بوده و خواهد بود .
اين كتاب شريف آسمانى است رفيع كه مطالب دينى و مذهبى آن همواره مانند خورشيد و ماه نور افشانى كرده و معتقدين خود را بسر منزل هدايت و سعادت رهبرى مينمايد دريائى است عميق كه لطائف ادبى و علمى آن همچون لئالى آبدار و گهرهاى شاهوار بچنگ غوّاصان آن افتاده لذّتهاى جاودانى مىبخشند ، خزينه دانش و خرمن كمالى است كه در طىّ چهارده قرن هر قدر گهر جويان و خوشه چينان دانشمندان و رجال علمى از آن خوشه چينى كرده و بهرهها بردهاند باز اين خزينه سرشار و اين خرمن همچون كوهى جسيم و عظيم نمايان است ، فصحاى روزگار و بلغاى عالى مقدار هر قدر در اين جهان فصاحت و كان بلاغت غور و دقّت بعمل آوردهاند بيشتر از ادراك معانى رشيقه و الفاظ بديعه آن دچار اعجاب و شگفتى شده انگشت حيرت بدندان گزيده و بعجز و قصور عقول خويش از رسيدن بكنه آن اعتراف نمودهاند باينكه كلمات نهج البلاغة دون كلام خالق و ما فوق سخن مخلوق و كلّيه بشر است ،
رجال فصيح و بليغى كه پس از حضرت امير المؤمنين علىّ عليه السّلام مانند ابن نباته و صالبى و ابن ابى الشّحماء العسقلانى و ديگران قدم در اين ميدان نهاده با همه رنج و تكلّفى كه بر خويش هموار كرده خواستهاند سخنى از خويش بيادگار بگذارند با اينكه نفسهايشان بشماره افتاده تا توانستهاند خطبه را بپردازند معذلك وقتى آن سخنان معدود را مثلا
[ 12 ]
با كوچكترين سخن موجد نهج البلاغه مىسنجيم مىبينيم اثر رنج و كلفت در آنها پيدا و درست نسبت آنها با اين نسبت تيغ چوبين با شمشير پولادين است ،
همان طورى كه قرآن كريم شريفترين كتابى است كه بر بزرگترين رجال نبوّت نازل گرديده و احكام و دستورات آن محكمترين دستوراتى است كه ضامن سعادت دين و دنياى بشريّت است ، همينطور علىّ عليه السّلام كاملترين فردى از افراد بشر است كه قوانين و احكام آن كتاب محكم را بكار بسته است ، پس از آن همانطورى كه عين عكسها از درون آئينه شفّاف به بيرون مىافتد آن آئينه سراپا نماى ايزدى آن انوار تابناك آيات الهى را از داخل بخارج منعكس ساخته و قرآن ديگرى بنام نهج البلاغة ايجاد فرموده است .
فلذا استكه علماء و دانشمندان با همه كنجكاويها كه كردهاند فقط و فقط واژه كه براى اين كتاب شريف پيدا كرده و نامى كه برايش توانستهاند بگذارند اين است كه گفتهاند ،
( نهج البلاغة برادر قرآن است ) و بعبارت اخرى قرآن ديگرى است كه از دهان علىّ عليه السّلام خارج گرديده است .
قرآن كريم بشر را بتوحيد و نبوّت ، و عدالت ، و نوع دوستى ، و نماز ، و روزه و حجّ ، و جهاد ، و زكوة ، و امر بمعروف ، و نهى از منكر ، و احسان بوالدين ، و صله ارحام ، و ساير اصول و فروع دينى و دنيوى مأمور ميدارد .
نهج البلاغة نيز در تمام اين مراحل داراى همين حال است و تمام اسرار ارجمندى و رموز سربلندى بشريّت در آن مندرج است ، علىّ عليه السّلام كليّه مطالب خلقت را از قبيل توحيد ، ساختمان بشر ، خلقت آسمانها و زمينها ، ملائك ،
كواكب ، خورشيدها ، ماهها ، زمينها ، كوهها ، معدنها ، غرّش رعد ،
ريزش ابر ، مغرس درختها ، منبت شكوفهها ، رويش گلها ، تشريح احوال امم و طوائف حتّى چگونگى و توصيف خلقت طاوس و شب پره را با كمال جزالت و فصاحت بيان فرموده است .
[ 13 ]
از شگفتيها است ، با اينكه اغلب اين خطب و كلمات درباره اين امورى كه عرض شد تمام بدون انديشه قبلى مرتجلا و بالبداهه سروده شده است معذالك كليّه آداب و قوانين بديع و بلاغت ، از حسن تركيب سلاست الفاظ شيرينى و استحكام معانى نزديكى بافهام ، دورى از تعقيد و تكلّف ، مقابلت جملات ، مطابقت حروف و الفاظ ، ترصيع و توشيح ، استعمال مجاز ، تكافؤ معانى ردّ العجز على الصّدر و بالعكس ، تمام اين دقائق و لطائف در آن خطب و كلمات عرشى در نظر گرفته و بيان گرديده است كه تحديد و توصيف آنها و صدها امور ديگرى كه در اين دائرة المعارف علوى است از عهده ماها خارج است ، و ديگران هم كه در اين مورد كتابها پرداختهاند باز بقصور عقول خويش اعتراف نمودهاند و ما بيك موضوع كوچك اشارت كرده ميگذريم .
ابن ابى الحديد در طىّ شرح خودش درباره كلمات حضرت امير المؤمنين عليه السّلام سخنان پر ارزش دارد ، از جمله در جلد دوّم شرحش ص 150 چاپ مصر در شرح خطبه 90 كه معروف بخطبه : شباح است در موضوع تقسيم كردن حضرت ، انواع و اقسام فرشتگان و ترتيب دستجات و انواع عبادات آنها را كه برخى ساجداند و راكع نيستند و برخى قائمند و ساجد نمىباشند مىگويد : إذا جاء نهر اللّه بطل نهر معقل ، هنگامى كه نهر خدا جارى شد نهر معقل ( كه جوئى است در كنار بصره ) نابود است ، هنگامى كه اين كلمات فصيح ربّانى پيدا شد فصاحت عرب برباد رفت ، فصاحت على كجا ، فصاحت عرب كجا ، درست نسبت اين با آن نسبت خاك است با طلاى خالص .
اگر بفرض محال خيال كنيم عرب قدرت بر آوردن چنين الفاظى داشته باشد از كجا كه بتواند بچنين معانى عرشى دلپذيرى دست پيدا كند ، اعراب زمان جاهليّت بكنار ، مگر اصحاب رسولخدا صلّى اللّه عليه و آله آشناى بچنين معانى مشكله بودند تا بتوانند براى آنها چنين الفاظى تهيّه كنند ، همه ميدانند عرب
[ 14 ]
زمان جاهليّت منتهى درجه هنرش اين بود كه در فصاحت بتواند از شتر و اسب و خر وحشى و گاو كوهى يا كوهها و دشتها سخن بگويد ، اصحاب رسولخدا صلّى اللّه عليه و آله سخنان فصيحهشان با تمام آب و تاب از دو سه صفحه تجاوز نمىكرد آنهم در موضوع مبتذل موت و مرگ و نكوهش از دنيا يا ترغيب بجنگ .
لكن جگر آسمانها را شكافتن و سخن راندن در موضوع اصناف فرشتگان و صفات و صورتها و عبادتها و نوع تسبيحات و شناسائى ذات اقدس الهى و عشق و شوق آنها بخدا و چيزهائى كه جارى مجراى اينها است ، اينها امورى نبوده است كه عرب بآنها آشنائى داشته باشد ، آرى گاهى در قرآن مجيد فى الجمله سخنى از اوصاف فرشتگان رفته است آنهم نه باين نظم و ترتيب و شرح و بيان ، چيزى كه هست در ميان عرب گاهى اشخاص مانند :
عبد اللّه بن سلام و اميّة بن ابى الصّلت پيدا ميشدند كه كم و بيش آشناى به بعضى از اين الفاظ بودند ، لكن هرگز قادر بر آوردن چنين معانى دلپذيرى باين فصاحت و شيرينى نبودند ، پس تنها مرد اين ميدان امير المؤمنين علىّ عليه السّلام است كه مىتواند چنان الفاظى را بچنين معانى رشيق و نمكينى ادا نمايد .
ابن نباته گفته است در فنّ خطابه و سخن گنجى يافتم كه هر چه از آن انفاق مىكنم افزونتر مىگردد ، و آن گنج عبارت از هفتاد خطبه از خطبههاى حضرت على است كه حفظ كردهام .
خطباء و ادباء و شعرا در توصيف نهج البلاغه سخنانى پر مغز و اشعارى نغز سرودهاند كه خودش يك جلد كتاب مستقلّ مىگردد كه از موضوع ما خارج است .
چند نفر از ملل مسيحى و خارجيان نيز اوصاف بليغى از اين كتاب شريف نمودهاند كه فوق العادة شايان توجّه است .
[ 15 ]
امين نخله : كه يكى از دانشمندان مسيحى است بدوستش چنين نوشته است از من خواستى صد كلمه از ميان كلمات فصيحترين عنصر عربى ابى الحسن ( على ) عليه السّلام انتخاب كرده براى تو بفرستم ، من رفتم كتاب شريف نهج البلاغه را همى ورق زدم ، بخداى لا يزال سوگند است كه مدّتها حيران و سرگردان ماندم كه چگونه صد كلمه از ميان صدها كلمه بلكه يك كلمه از ميان كلماتى انتخاب كنم ،
مگر اينكه دانه ياقوتى را از كنار ياقوت ديگرى چون خودش جدا سازم ، بارى بناچار همين كار را كردم ، در حالى كه دستم در ميان دانههاى ياقوت مىگشت چشمم بعمق درخشش آنها خيره شده بود از بسيارى حيرتى كه در اين انتخاب بمن دست داده بود و هرگز گمان نمىكردم بتوانم خود را از اين كانون بلاغت بيرون بكشم ، در هر حال اين صد كلمه را دريافت كن و بدان كه اينها پرتوى چند از كانون نور و غنچهاى چند از شاخ پر از شكوفه است ، آرى براى ادبيّات عرب و كسانيكه بآن آشنائى دارند نعمت الهى در نهج البلاغه بسيار بسيار بيش از صد كلمه است .
نائل مرصفى : استاد ادبيّات عالى دانشگاه مصر گويد ، خداوند نهج البلاغه را دليل روشن قرار داد بر اينكه علىّ عليه السّلام نيكوترين نمونه زنده نور دانش و حكمت و راهنماى اعجاز و فصاحت قرآن است ، على را در اين كتاب باندازه حكمت پرارج و قواعد سياست صحيح و پند روشن و دليل رسا گرد آمده است كه حكماى بزرگ و فيلسوفان يگانه و خدا شناسان عاليقدر را نبوده است ،
على در اين كتاب در درياى دانش و دين و سياست فرو رفته و در تمام اين مسائل نابغه نيرومند گرديده است ، شما اگر بخواهيد عظمت و ارزش و موقعيّت كتابش را پس از اينكه از نظر علمى شناختهايد از نظر ادبى هم بشناسيد اين كار خود ز توانائى نويسنده زبردست و سخنرانى بليغ و شاعرى فصيح بسيار بيرون است
[ 16 ]
زيرا اينگونه كسان ( با همه توانائى و فصاحت ) عاجزتر از آنند كه بتوانند آن طورى كه در خور است درباره اين كتاب داد سخن دهند ، و ما را بس است باينكه گوئيم كتاب علىّ عليه السّلام يگانه برخوردگاهى است كه در آن زيبائى تمدّن با فصاحت عالى عرب باديه نشين بهم رسيده است ، تنها جائى كه حقيقت براى خود پيدا كرده و با كمال آرامش و اطمينان در آن فرود آمد همانا نهج البلاغه و كلام علىّ عليه السّلام است آنهم پس از اينكه همه جاها را گردش كرد و جائى براى خويش نيافت .
در هر حال سخنان پر ارزشى كه بزرگان و دانشمندان جهان از ملل مختلفه در طىّ قرون درباره اين كانون فصاحت و آسمان پر از اختران تابان علم و دانش يعنى كتاب نهج البلاغه شريف گفته و نوشتهاند اگر كسى بخواهد همه را يكجا گرد آورد خود كتاب قطورى را تشكيل خواهد داد .
از زمانى كه فرزند رشيد و برومند حضرت امير المؤمنين علىّ عليه السّلام يعنى سيّد شريف رضى اعلى اللّه مقامه الشّريف دست باين ابتكار عجيب زد و اين خطب و كلمات عرشى را يكجا گرد آورد ، ده قرن تمام يعنى هزار سال باستثناى چهارده سال مىگذرد ( چون سيّد رضى در ماه رجب سال 400 از تأليف اين كتاب شريف فراغت يافته است ) در طىّ اين ده قرن بطوريكه برخى از علماى اسلامى از قبيل مرحوم حاجى نورى رضوان اللّه عليه در خاتمه مستدرك و علاّمه بزرگ آقاى حاج شيخ آقا بزرگ در كتاب وزين و ارزشمند الذّريعة الى تصانيف الشّيعة جلد سيزدهم حرف شين مادّه شرح و آية اللّه المجاهد آقاى حاجّ شيخ عبد الحسين امينى مؤلّف كتاب شريف و جهانى الغدير جلد چهارم در شرح حال سيّد رضى صورت دادهاند شرّاح نهج البلاغة تا اين زمان ما به هشتاد و يك نفر رسيده است
[ 17 ]
كه علما و ادبا و دانشمندان در زمان خودشان هر كدام خوشه چين اين خرمن پر فيض گرديده و از اين بوستان علم و دانش و ادب و حقيقت هر كدام طبق ذوق و سليقه خويش گلها دسته بستهاند .
در سال 1366 پرتوى از بوارق نظر كيميا اثر حضرت مرتضوى قلب اين شكسته حقير را روشن كرد توفيق الهى شامل حال گرديد ، فيض روح القدسى مدد نمود نويسندگان و دانشمندان اسلامى نام فقير را جزء مترجمين و شرّاح نهج البلاغة عزيز ثبت و ضبط نمودند .
خداوند منّان را بسيار سپاسگزارم كه توفيق را عنايت فرمود قطع نظر از ترجمه و شرح مختصر اين كتاب شريف به نثر از لحاظ نظم نيز كه خود موضوعى بكر و بىسابقه بود در ظرف مدّت پنجسال اين مطالب عالى و گرانبها در حدود سى هزار شعر فارسى بطرز كتاب خسرو شيرين حكيم نظامى قمى در ده جلد منظوم گرديد و اين كارى بود كه در طىّ ده قرن نشنيده و نديده بوديم احدى آنرا انجام داده باشد ،
فلذا در حدود بيست نفر از حضرات علماء و دانشمندان و آيات اللّه العظام تقريظاتى بر آن كتاب نگاشته و اينجانب را مورد الطاف خويش قرار دادند كه برخى از آن تقريظات و عكسهاى آنان بعنوان حقّ شناسى گراور گرديده است تذكّرى كه بخوانندگان گرامى داده ميشود اين است كه ترجمه اين كتاب نسبتا سليستر و روان تر است ، گرچه ترجمه مرحوم جواد فاضل و سبك دلپذير آن بسيار مورد توجّه خوانندگان گرامى قرار گرفت لكن در آن ترجمه امانت كه لازمه و جزء لا ينفكّ چنين كتاب شريفى است رعايت نگرديده و مرحوم فاضل باصطلاح ترجمه آزاد نموده و تازه تمام نهج البلاغه هم نيست بلكه قسمت مخصوصى است از آن كتاب : بنام سخنان على
[ 18 ]
مزيّت ديگر اين ترجمه اين است كه ما در خلال كار بشروحى كه برخورديم تا آنجا كه سياق سخن و مقام اجازت ميداد حكايات و قضايا و نوادرى كه مربوط باشخاص و شرح حال و تراجم آنان بوده است در خلال مطالب آوردهايم و كتاب را از نمك تاريخ و ادب خالى نگذاردهايم ، اميدوارم اين خدمت ناقابل ما در مرحله اوّل مورد توجّه حضرت علىّ مرتضى صلوات اللّه و سلامه عليه قرار گيرد و در ثانى شيعيان و دلباختگان آنحضرت از اين كانون فصاحت و مجموعه بلاغت و حكمت بهره كامل برگيرند و راه كاميابى و سعادت دو جهانى خويش را با خواندن و بكار بستن اين دستورات نورانى باز شناسند و مترجم و ناشر و پدر و مادر آنها را از دعاى خير فراموش نفرمائيد بالنّبىّ و آله الأطهار .
مورّخه سوّم شهر شعبان المعظّم سال 1386 هجرى مطابق 24 آبان ماه سال 1345 الأحقر محمّد على الأنصارى القمىّ ابن المرحوم الشّيخ محمّد حسين من ال الأشعريّين رضوان اللّه عليهم اجمعين
[ 19 ]
جلد يكم از كتاب :
نهج البلاغه ( للإمام ابى الحسن امير المؤمنين علىّ بن ابيطالب )
مترجم شارح المتمسّك باذيال اهل بيت العصمة و الطّهارة محمّد على انصارى قمى قم حق طبع محفوظ و مخصوص است به انتشارات نوين تهران بخطّ حسن هيرى ( ايران )
[ 20 ]
