فرموده است : اليمين و الشّمال مضلّه و الطريق الوسطى هى الجادّة
پس از آن كه امام ( ع ) مردم را به سابقين و لاحقين و مقصّرين تقسيم كرد اشاره به راهى كرده است كه خداوند مردم را بر آن راه هدايت فرموده و براى آنها نشانههاى هدايت را برافراشته تا از وساس شيطان رهايى يافته و سالم به پيشگاه خداوند باز آيند و راه حق را از راه باطل و گمراهى باز شناسند و چون دانستى كه راه رهروان به سوى خداوند متعال علم و يا عمل است ( بايد بدانى كه ) علم راه نيروى نظرى است و عمل راه نيروى عملى و هر يك از اين دو ، همچنان كه دانستى دو جنبه ناپسند افراط و تفريط دارد و راه وسط آنها تعادل و طريق ميانى است براى كسانى كه هدايت يافتهاند و جادّه روشنى است و اين همان راهى است كه حكمتهاى كتاب الهى بر آن استوار است و آثار نبوّت و سنّت پيامبر نيز بر همين راه است كه سنّت از آن پيدا شده و پايان كار مردم در دنيا و آخرت بر اين راه است ، زيرا مبدأ سنّت و سبب انتشار آن در ميان مردم عدالت است و سرانجام كار مردم به عدالت باز مىگردد . چون نظام امور مردم در دنيا مبتنى بر قوانين شرعى است و عاقبت امور مردم نيز به سبب همين قوانين و قواعد كه عين عدالت است بستگى دارد و در آخرت نيز به سبب همين عدالت ، زيان زيانكاران و سعادت رستگاران تعيين مىشود ، پس آن كه به راه عدالت رود و در ايّام عمرش به عدالت تمسّك جويد براى او بهشت نعيم مقرّر مىشود و هر كس از راه
[ 7 ] سوره فاطر ( 35 ) آيه ( 32 ) : بعضى بر خود ستم مىكنند ، بعضى معتدلند و بعضى چنان كه خدا خواسته در انجام خيرات پيشى مىگيرند و اين بخششى بزرگ است .
[ 610 ]
عدالت منحرف شود و از حدود آن تجاوز كند در آتش جهنّم به عذاب دردناك مبتلا خواهد شد ، و هر يك از دو طرف افراط و تفريط نسبت به عدالت ، همان يمين و شمال جادّه وسط است كه راههاى گمراهىاند براى كسانى كه بدانها روى آورند و جايگاه هلاكتاند براى آنها كه در آنها قدم بگذارند .
فرموده است : هلك من ادّعى و خاب من افترى .
اين كلام امام ( ع ) ممكن است معناى دعايى داشته باشد و يا معناى جمله خبرى ، بدين معنى كه : هلاك باد آن كه ادّعاى چيزى را دارد كه اهل و شايسته آن نيست . مقصود از هلاك ، هلاكت اخروى است . و ناكام و ناموفّق باد كسى كه دروغ مىگويد ، يعنى آن كه دروغ را وسيله رسيدن به مطلوبش قرار مىدهد به مطلوبش دست نيابد .
بايد توجّه داشت كه ادّعا يا مطابق واقع است يا نيست .
ادّعايى كه مطابق با واقع نيست حرام است .
ادّعاى مطابق با واقع دو صورت دارد :
يا نياز به چنان ادّعايى هست يا نياز نيست ،
در صورتى كه ادّعا از روى نياز باشد مباح است ،
ادّعايى كه نياز بدان نباشد حرام است .
دليل حرمت ادّعاى غير مطابق با واقع اين است كه يا از روى عادت دروغگويى است و يا از روى جهل مركب نسبت به مورد ادّعاست كه به دليل وجود شبهه ، كه در ذهنش رسوخ يافته پديد آمده است . و هر دوى اينها از بزرگترين اخلاق ناشايست و از بالاترين گرفتاريهاى آخرت است .
امّا ادّعاى مطابق با واقعى كه از روى نياز نباشد به اين دليل حرام است كه انسان از روى خودخواهى چنين ادّعايى را اظهار مىدارد و از موارد هلاكت است چنان كه رسول خدا ( ص ) فرموده است : « هلاك كنندهها سه چيز است : اطاعت از
[ 611 ]
حرص ، پيروى از هواى نفس ، و كسى كه به خود ببالد و عجب كند . [ 8 ] » ( اين در مورد كسى است كه ادّعاى بيجا كند ) . و امّا در مورد ناكامى شخص مفترى ، افترا عبارت از تظاهر به خلقى است كه واقعيّت ندارد و روشن است كه دروغ در آخرت بىنتيجه است ولى در دنيا گاهى داراى نتيجه است و گاهى نيست . در صورتى كه داراى نتيجه باشد چون ناپايدار است و موجب خشم خدا ، پس مثل اين است كه ثمر ندارد و شخص مفترى نااميدتر است از كسى كه اصلاً سودى ندارد . آن كه با دروغ و افترا طالب سودى است به هر حال زيانكار و نااميد است .
بعضى از شارحان نهج البلاغه گفتهاند كه مقصود امام ( ع ) اين است كه هر كه بدون استحقاق ادّعاى امامت كند هلاك مىشود . و كسى كه در مورد امامت افترا بزند نااميد مىشود . اينان سخن خود را اين گونه تأييد كردهاند كه امام ( ع ) در اين خطبه فراوان به امر امامت پرداخته است .
