مقدمه شرح
به نظر ما ( شارح ) اين بخش از خطبه بخشى از خطبهاى است كه قبلاً به آن اشاره كرديم [ در خطبه 14 ] و بخشى از خطبه آينده است و ما اينك تمام آن را مىآوريم تا معنى روشن شود .
سپاس خداوندى را سزاست كه بهترين حمد شايسته اوست و بالاترين بزرگوارى شأن اوست ، خداى يگانه بىنياز ، استوانههاى عرش را به پاداشت و با درخشش نور خورشيد جهان را روشن و استوار ساخت ، زمين را خلق كرد و آن را مسخّر كسانى قرار داد كه بر روى آن گام نهادند ، گواهى مىدهم كه خدايى جز او نيست . و شريكى ندارد و شهادت مىدهم كه محمّد ( ص ) بنده و فرستاده اوست . او را با نورى تابنده و روشنايى درخشان براى هدايت مردم فرستاد به لحاظ ويژگيهاى اخلاقى برترين مردم ، و بالاترين شرف خانوادگى را داشت .
حق هيچ مسلمان و مظلمه هيچ صاحب حقى بر او قرار نگرفت بلكه حق او ضايع و مورد ستم واقع شد . پس از حمد خدا و درود پيامبر ، اوّل كسى كه مظلمه گناه به گردن گرفت دختر آدم بود كه جايگاه نشستن او به اندازه يك جريب و داراى 20 انگشت بود و دو ناخن به اندازه دو چنگال داشت . خداوند بر او شيرى را همچون فيل و گرگى را همچون شتر و بازى را همچون حمار مسلّط ساخت . اين اتفاق در آغاز خلقت پيش آمد سپس او را كشتند . خداوند ستمگران را بر زشتى اعمالشان تنبيه مىكند ، به همين دليل خداوند فرعون و هامان و قارون را به گناهانشان كشت . آگاه باشد كه گرفتارى و بلا به شما بازگشته به همان گونه كه در روزگار بعثت پيامبرتان وجود داشت . سوگند به آن كه پيامبر را به حق برانگيخت به سختى در هم آميخته مىشويد و سپس بشدّت غربال مىشويد و چنان كه كفگير طعام ديگ را بر هم مىزند با يكديگر آميخته خواهيد شد تا عزيز شدگان بىجهت ، خوار شوند و خوارشدگان به ناحق عزّت يابند . جلو افتادگان به ناحق به عقب بازگردند و عقب نگه داشته شدگان جلو
[ 592 ]
افتند . به خدا سوگند چيزى را پنهان نكردم و ابداً دروغ نگفتم ، من اين روز و اين وضع را از پيامبر ( ص ) شنيدهام . آگاه باشيد گناهان اسبهاى سركش و افسار گسيختهاى هستند كه سواران خود را وارد آتش مىكنند و تقوا و پرهيزگارى مركب آرامى است كه افسار خود را به دست سوارش سپرده و او را از رنج و غم خلاص كرده به سايه گستردهاى مىرساند ، درهاى بهشت باز مىشود و نگهبانان بهشت مىگويند : « سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدينَ » .
كسى به من اين آگاهى را داده كه من شريك پيامبرى او نيستم و توبه هيچ كس پذيرفته نيست مگر به وسيله پيامبرى كه از جانب خدا مبعوث شده باشد و چه كسى بعد از پيامبر ، نجاتبخشتر از او از آتش جهنم است ؟ اى مردم كتاب خدا و سنّت پيامبر را هيچ كس جز مطابق نفس خود رعايت نمىكند و مردم امتحان مىشوند و بنابه نتيجه امتحان در بهشت يا جهنّم وارد خواهند شد .
( مردم سه دستهاند ) يا اهل نجاتند ، و يا اميد به نجات دارند ، و يا گرفتار در آتشند و براى هر يك از اينها اهلى وجود دارد . به جان خودم قسم اگر باطل طرفدار فراوان دارد از قديم چنين بوده است و اگر اهل حق اندك است ؟ شايد از قبل چنين بوده است و كم اتّفاق مىافتد كه حق طرفدار فراوان پيدا كند .
اگر اختيار شما را در امر خلافت به شما برگردانند شما از نيكبختان خواهيد بود و ما هم جز براى همين امر تلاش نمىكنيم . كارهايى در گذشته اتّفاق افتاد كه شما در آن ميل داشتيد و در نزد من رأى شما پسنديده نبود و اگر من بخواهم گفتنيها را بگويم مطّلعم . خدا از گناه شما بگذرد . آن دو نفر روزگارشان گذشت و سوّمى به جاى آنها نشست كه مانند كلاغ ، همّتش شكمش بود . واى بر او ، اگر بالهايش قطع مىگرديد و سرش بريده مىشد به نفعش بود .
[ 1 ] سوره زمر ( 39 ) : آيه ( 73 ) : سلام بر شما ، گوارا باد اين نعمتها برايتان وارد بهشت شويد و جاودانه بمانيد .
[ 593 ]
مردم امتحان مىشوند و بهشت و جهنّم در پيش رويشان است . ( و در همين رابطه مردم به سه دسته تقسيم مىشوند ) تلاش كننده موفّق و خواهان اميدوار ( به بهشت مىروند ) و كوتاهى كننده از فرمان خدا به جهنّم مىرود . اين سه تا و دو تاى قبلى مىشوند پنج تا كه ششمى ندارد . فرشتگان پرواز كننده و پيامبرى كه هدايت كننده است از اين اقسام به حساب نمىآيند . آن كه ادّعاى باطل كرد هلاك شد و آن كه افترا بست ضرر كرد . به چپ و راست رفتن گمراهى است و راه حقيقى راه وسط است . و بر همين راه وسط رفتن ، ( نه چپ روى و نه راست روى ) كتاب خدا و دستورات پيامبر استوار است . آگاه باشيد كه خداوند تربيت اين امّت را تازيانه و شمشير قرار داده است ، هيچ امامى در اين موضوع كوتاهى نمىكند . در خانههاى خود بمانيد و رابطه بين خود را اصلاح كنيد ، توبه در پشت سر شماست . هر كس رو در روى حق بايستد هلاك مىشود . بدانيد هر قطعه زمينى كه عثمان بخشيده باشد و آنچه از بيت المال گرفته باشد ، به بيت المال برمىگردد . اگر مالى را بيابم كه مهر زنان شده و يا به سرزمينهاى دور بخشيده شده باشد به بيت المال برمىگردانم زيرا اگر حق سبب گشايش امور نشود باطل هرگز سبب گشايش نخواهد شد . اين سخن من است و براى شما و خود طلب آمرزش مىكنم [ 2 ] . » اين بخش از خطبه را در خطبه 14 توضيح داديم ، اينك به تفسير آن برگشته و مىگوييم :
