بحث دوّم تقديم و تأخير در استفهام
كلمهاى كه بعد از حروف استفهام واقع مىشود يا فعل است يا اسم . اگر فعل باشد وقوع آن مشكوك است و درباره شناخت آن سؤال مىشود . مانند اين كه بگويى : ابنى زيد داره : « آيا زيد خانهاش را ساخت » . در اين مثال شك در ساختن خانه بوده و از آن سؤال شده است .
اگر بعد از استفهام اسم باشد سؤال در مورد تعيين فاعل است . مانند اين كه بگويى : ا انت بنيت هذه الدار ، « آيا تو اين خانه را ساختهاى » .
استفهام گاهى انكارى و گاهى براى تقرير آورده مىشود قاعدهاى كه در باره استفهام گفته شد در هر دو نوع صادق است . استفهام انكارى مانند سخن خداوند متعال : « اَ فاَصفاكُمْ ربُّكمْ بِالبَنينَ » [ 109 ] ، « أصْطفَى البَناتِ عَلَى البَنين » [ 10 ] 1 .
در اين دو مثال فعل مورد انكار قرار گرفته است . هر گاه اسم بر فعل مقدم شود وجود فاعل مورد انكار قرار مىگيرد . مانند اين كه در هنگام انكار شاعر بودن كسى بگويى : ا انت قلت هذا الشعر ، « آيا تو اين شعر را گفتهاى » .
امّا استفهام تقريرى مانند سخن خداوند متعال : « اَ خَرَقْتَها لِتُغْرِقَ اَهْلَها » ،
« اَ قَتَلْتَ نَفْساً زَكيّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ » [ 111 ] . در اين دو مثال منظور از بيان سوراخ كردن
[ 109 ] سوره بنى اسرائيل ( 17 ) : آيه ( 40 ) : آيا خدا شما را بر فرزندان پسر برگزيده است .
[ 110 ] سوره صافّات ( 37 ) : آيه ( 153 ) : آيا خدا دختران را بر پسران برگزيد .
[ 111 ] سوره كهف ( 18 ) : آيه ( 71 و 74 ) : آيا كشتى را سوراخ مىكنى تا سرنشينان آن را غرق كنى ؟ آيا شخص بىگناهى كه كسى را نكشته است كشتى ؟
[ 138 ]
كشتى و قتل نفس مقدمه سازى است براى سرزنش كردن فاعل .
در صورتى كه اسم پس از حرف استفهام انكارى باشد مانند : ا انت الّذى قتلت زيدا ، « آيا تو همانى كه زيد را كشتى ؟ » در اين جا سؤال براى اقرار گرفتن از مخاطب است تا قاتل معيّن شود .
آنچه درباره فاعل گفتيم درباره مفعول هم صادق است يعنى هر گاه مفعول پس از حرف استفهام انكارى واقع شود انكار مفعول است . مانند انكار فاعل يعنى انكار از اين جهت است كه فعل بر آن مفعول واقع شده باشد . مانند سخن خداوند متعال : « قُلْ اَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَليّا » [ 112 ] ، « اَ غَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ » [ 113 ] ، « اَ بَشَراً مِنّا واحداً نَتَّبِعْهُ » [ 114 ] .
در مثالهاى فوق انكار متوجّه مفعول است بدين معنى كه جايز نيست فعل بر مفعول واقع شود .
