بحث دوّم در چگونگى تحقق مجاز است

در وقوع مجاز دو چيز بايد در نظر گرفته شود :

1 لفظ از معناى قراردادى خود خارج شده باشد و گرنه حقيقت خواهد بود .

[ 47 ] سوره زلزال ( 99 ) : آيه ( 2 ) : زمين سنگينيهاى خود را بيرون مى‏ريزد .

[ 92 ]

2 خروج لفظ از معناى قراردادى به معناى مجازى به دليل مناسبت بين دو معنى باشد و گرنه استعمال لفظ در معناى دوّم مجاز نخواهد بود و استعمال بدون سابقه و جديد است .

با اين تعريف كه براى مجاز بيان شد فرقى بين مجاز ، كذب و ادّعاى نادرست روشن شد ، زيرا باطل حكمى است كه از معناى قراردادى خارج و در معناى غير واقعى به كار رفته باشد و در عين حال روشن نشده كه اين معنى ، معناى فرعى آن است بلكه وانمود شده كه اين معنى ، معناى اصلى لفظ است و دروغگو ادّعا مى‏كند كه لفظ در معناى قراردادى به كار رفته و تأويلى در آن نيست . مجاز ،

مجاز نخواهد بود مگر اين كه مناسبتى بين معناى قراردادى و معناى ثانوى بوده باشد .