بحث پنجم تشبيه از لحاظ وجه شبه به دو قسم مفرد و مركّب تقسيم مىشود :
مشابهت يا در امرى واحد است و يا در امور متعدّد . در صورتى كه تشبيه در امر واحد باشد يا در نسبت مقيّد به چيزى نيست ، مانند تشبيه كلام به عسل ( كلام و عسل مقيّد به قيدى نيستند ) در اين كه هر يك از آنها موجب لذّت نفسانى و حالتى مطلوب مىشود ، و يا در نسبت مقيّد به قيدى هست و قيود انتسابى را به چهار گونه دانستهاند :
1 قيد تشبيه مفعول به باشد مانند : اخذ القوس باريها ، « كمان را اهلش به دست گرفت » . مقصود در اين تشبيه واقع شدن كار در جايگاه خود و تحقق يافتن آن به وسيله اهلش مىباشد ، و اين معنى از تشبيه مطلق به دست نمىآيد ولى با تشبيه تيرانداز به سازنده تير فراهم مىآيد .
2 قيد به جاى مفعول به باشد و آن عبارت است از جار و مجرور كه در تشبيه قيد واقع شود ، مانند ضربالمثل عربها در مورد كسى كه كار بيهوده مىكند مىگويند : هو كالراقم على الماء ، « او مانند كسى است كه بر آب مىنويسد » . اين مفهوم از نويسنده مطلق حاصل نمىشود ، بلكه از نويسنده بر آب به دست مىآيد .
3 قيد تشبيه حال باشد مانند مثلى كه عربها مىگويند : كالحادى ليس له بعير ، « مانند آواز خوان براى شتران است در حالى كه شترى ندارد » ، در اين مثل شخصى كه كار بىموردى انجام مىدهد تشبيه شده به ساربانى كه شتر ندارد ولى براى شتران شعر مىخواند .
4 قيد وجه شبه دو چيز باشد ، مفعول و جار و مجرور با هم مانند
[ 107 ]
ضربالمثل عربها كه مىگويند : هو كمن يجمع سيفين فى غمد ، « او مانند كسى است كه دو شمشير را در يك غلاف جا مىدهد » . همچنين مىگويند : هو كمن ينثر الجواز على القبّه ، « او مانند كسى است كه گردكان بر گنبد مىپراكند » . در مثل اوّل صرف آوردن مفعول ( يعنى سيفين ) براى تشبيه كفايت نمىكند و مادامى كه همراه جار و مجرور ( يعنى فى غمد ) نباشد مفيد فايده نيست . و مانند دو تشبيه فوق است سخن خداوند متعال : « كَمَثلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ اَسْفاراً » [ 54 ] در اين تشبيه مثل يهود به حمار تنها براى حمل نيست بلكه براى دو امر ديگر است يكى متعدّى شدن حمل به كتاب و ديگرى بىخبرى از محتواى كتاب ، مقصود از تشبيه سرزنش كسى است كه خود را به رنج مىاندازد از حمل چيزى كه داراى سود بزرگى است و به دليل نادانى از آن بىبهره مىماند . و اين مقصود از حمل تنها و بدون دو شرط مذكور ( منفعت فراوان كتاب و جهل و نادانى ) حاصل نمىشود .
هر گاه وجه شبه وصف مقيّد باشد دو صورت متصوّر است : يا جدا آوردن يكى از دو جزء تشبيه ممكن است و يا ممكن نيست . جدا آوردن اجزاى تشبيه مانند شعر شاعر :
فكانّ اجرام النّجوم لوامعا
درر نثرن على بساط ارزق [ 55 ]
در اين بيت ستارگان به در و آسمان به بساط كبود رنگ تشبيه شده است .
اگر در اين مثال اجزاى تشبيه را از يكديگر جدا كرده و بگويى : كانّ النجوم درر ،
و كانّ السّماء بساط ارزق ، تشبيه داراى معنى است هر چند معناى مقصود گوينده شعر تغيير يافته است . زيرا مقصود شاعر از تشبيه در اين جا بيان امور شگفت آورى است و آن طلوع ستارگان درخشان و پراكنده در بستر آسمان نيلگون و روشن و درخشش ستارگان در آن بستر نيلگون مىباشد و روشن است كه اين
[ 54 ] سوره جمعه ( 62 ) : آيه ( 5 ) : مثل يهود مثل خرى است كه كتاب حمل مىكند .
[ 55 ] گويا جرم ستارگان درخشان درهايى هستند كه بر بساط كبود رنگ افشانده شدهاند .
[ 108 ]
مقصود ( جامعيّت تشبيه ) با جدا كردن اجزاى تشبيه باقى نمىماند .
صورت دوّم ، اجزاى تشبيه قابل تفكيك نباشد ، مانند سروده شاعر :
كانّما المرّيخ و المشترى
قدّامه فى شامخ الرّفعه
منصرف باللّيل عن دعوه
قد اسرجت قدامه الشّمعه [ 56 ]
اگر در اين مثل بگويى : كانّ المرّيخ منصرف عن دعوة ، و مشترى و شمع را در عبارت نياورى خلاف تشبيه رفتار كردهاى زيرا تشبيه براى مرّيخ در صورتى حاصل است كه عبارت « پيشاپيش آن مشترى به صورت چراغى فروزان » آورده شود . بنابر اين اجزاى تشبيه در اين مثل جدا آورده نمىشود .
