بحث اوّل : در مخارج حروف است
و آن 16 قسم است :
[ 71 ]
1 انتهاى حلق و آن مخرج سه حرف است : همزه ، الف ، ها .
2 وسط حلق و آن جايگاه خروج دو حرف : ع و ح است .
3 نزديكترين جا به لبها و آن مخرج حروف : غ و خ است .
4 زبان و كام و آن مخرج ق است .
5 كمى نزديكتر به لب از مخرج ق روى زبان و كام و آن مخرج ك است .
6 وسط زبان و كام و آن مخرج حروف ج و ش و ى است .
7 كنار زبان و دندانهاى بزرگ و آن مخرج ض است .
8 سر زبان و قسمت فكّ بالايى نزديك دندانهاى رباعى مخرج ل است .
9 سطح بالاى زبان ، نزديك به دندانهاى ثنايا مخرج ن است .
10 از مخرج ن كمى به طرف مخرج ل ، مخرج « ر » است .
11 بين سر زبان و كمى بالاتر از دندانهاى ثنايا مخرج ط ، ت ، و « د » است .
12 بين سر زبان و كنار دندانهاى ثنايا مخرج ز ، س و ص است .
13 بين سر زبان و قسمت پايين ثناياى فوقانى مخرج ظ ، ث و « ذ » است .
14 قسمت داخلى لب پايين و اطراف دندانهاى ثناياى بالا مخرج ف است .
15 بين دو لب مخرج : ب ، م و « و » است .
16 مخرج ن خيشوم ( بينى ) است .
خليل ( عالم نحوى ) گفته است : « ذلاقه در سخن گفتن حروفى هستند كه با سر زبان ادا مىشوند . ذلق اللسان يعنى نوك زبان ، مانند ذلق السنان يعنى نوك نيزه . » و همو گفته است كه با نوك زبان جز سه حرف ادا نمىشود و آنها عبارتند از « ل ، ر ، ن » و به همين جهت آنها را حروف ذلاقه ناميدهاند . مخرج حروف شفائيه كه عبارتند از « ف ، ب ، م » نزديك حروف ذلاقيّه است . به گفته خليل چون حروف ذلاقيه در نطق آسان بر زبان جارى مىشود ، در ساختمان كلام فراوان به
[ 72 ]
كار مىرود . و هيچ كلمه پنج حرفى كاملى نيست كه از حروف ذلاقيه خالى باشد .
هر گاه كلمه چهار و پنج حرفى خالى از حروف ذلاقيه و شفائيه را بيابيم آن كلمه نو ظهور و از سخن عرب به شمار نمىرود و نيز گفته است كه حرف « ع و ق » در كلمهاى به كار نمىرود مگر اين كه آن را زيبا مىسازد . زيرا اين دو حرف سليسترين حروفند .
حرف « ع » فصيحترين حرف است از نظر آهنگ و خوشايندترين حرف است از نظر شنيدن . حرف « ق » داراى واضحترين صدا و از استوارترين حروف است . هرگاه حرف « ع يا ق » در ساختمان كلمه باشد آن كلمه زيباست « س » و « د » در ساختمان اسم چنين نقشى دارند ، زيرا « د » نرم آهنگتر از « ط » و بلند آهنگتر از « ت » است « هاء » در كلمه به خاطر نرمى و سبكى آسان تحمّل مىشود . ناگزير رعايت اين امور به دليل روانى كلام بر زبان ، لازم و مانند شروط فصاحت و بلاغت است .
