فرموده است : جعله علامة لتواضعهم لعظمته و اذعانهم لعزّته .

اين فراز اشاره به آن دارد كه ما بيان كرديم و آن اين كه چون عقل قادر نيست اسرار اين اعمال را دريابد به ناچار علّت انجام اعمال حج فقط امر خداوند متعال و قصد امتثال فرمان اوست از آن جهت كه پيروى امر خدا واجب

[ 20 ] سوره بقره ( 2 ) : آيه ( 144 ) : ما روى تو را به قبله‏اى كه بدان خشنود شوى بگردانيم پس روى به طرف مسجد الحرام كنيد و شما مسلمين هر كجا باشيد در نماز روى بدان جانب .

[ 467 ]

است و اين نهايت بندگى و فرمانبردارى را مى‏رساند . پس آن كه امر خدا را در اعمال حج اطاعت مى‏كند بدون آن كه فلسفه آن را بداند مخلصى است كه بر او علامت مخلصان آشكار است و معتقدى است كه تواضع او براى جلال و مرتبت پروردگار جهان روشن است . چون خداوند سبحان بر غيب و شهادت عالم است نمى‏توان گفت كه حج علامتى است كه خداوند به احوال بندگان خود از طاعت و معصيت آگاه مى‏شود . بنابراين معناى جمله و عبارت به جدا شدن نفوس كامل يعنى كسانى كه مطيع اوامر خدا هستند و خالصانه او را مى‏پرستند از ديگر نفوس باز مى‏گردد ، زيرا اين عبادت از گرامى‏ترين چيزهايى است كه نفس انسانى به وسيله آن استعداد مى‏يابد و داراى كمال مى‏شود كه با آن استعداد و كمال از افراد نافرمان مشخص مى‏شود . با توضيح فوق روشن مى‏شود كه انجام حج نشانه‏اى است كه فرمانبرداران از نافرمانان جدا مى‏شوند .