بحث پنجم بيشتر متكلّمان بويژه معتزله بر اين عقيدهاند كه ابليس از فرشتگان نيست .
همه مفسّران از جمله ابن عبّاس بر اين باورند كه ابليس از فرشتگان زمين است كه پيش از آدم به زمين آمدند .
دليل متكلّمان سخن حق تعالى است كه فرمود : الا ابليسَ كانَ مِنَ الجِنّ .
جنيان فرشته نيستند به دليل سخن حق تعالى به فرشتگان كه فرمود : اَ هؤلاء ايّاكُم
[ 18 ] سوره ص ( 38 ) : آيه ( 71 ) : من بشرى را از خاك مىآفرينم هر گاه او را استوار ساختم و از روح خود در آن دميدم او را سجده كنيد .
[ 361 ]
كانُوا يَعبُدونَ آنها پاسخ دادند : سُبْحانَكَ اَنْتَ وَ ليّنا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كانُوا يَعْبُدونَ الجِنَّ [ 19 ] .
آنهايى كه ابليس را از فرشتگان دانستهاند استدلال كردهاند به اين كه در موارد زيادى از قرآن كريم ابليس از فرشتگان استثنا شده است ، كه اگر استثنا نباشد مستثنا داخل در مستثنامنه مىشود . و همين استثنا دليل است كه ابليس از فرشتگان بوده است و به دو دليل قول كسانى را كه ابليس را از فرشتگان دانستهاند رد مىكند .
1 اين ادّعا كه ابليس جزو فرشتگان نبوده است با اين سخن حق تعالى كه : وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الجِنَّةِ نَسَباً [ 20 ] سازش ندارد ( در اين جا جنّه به معناى فرشته به كار رفته است ) . اين آيه بيان ادّعاى قريش است كه آنها فرشتگان را دختران خدا مىدانستند . خداوند متعال از آنها حكايت مىكند كه : وَ جَعَلوُا المَلائكةَ الّذينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمانِ اِناثا [ 21 ] . مفاهيم اين آيات دلالت دارد بر اين كه فرشتگان از جنّ هستند .
2 جن بودن ابليس با فرشته بودن منافاتى ندارد ، زيرا بر فرشتگان نام جنّ صدق مىكند . به دليل اين كه جن از ريشه « اجتنان » ، به معناى استتار ، گرفته شده است . و به اين دليل به فرزند داخل رحم جنين گفتهاند كه در شكم مادر پنهان است . و به اين دليل شخص را مجنون مىنامند كه عقلش نهفته است . و چون فرشتگان از رؤيت مردم پوشيدهاند اطلاق لفظ جنّ بر آنها رواست .
به نظر ما ( شارح ) اين اختلاف لفظى است . زيرا هر گاه ثابت شود
[ 19 ] سوره سبأ ( 34 ) : آيه ( 40 ) : آيا اين گروهند كه شما را معبود خود گرفتند . گفتند بار خدايا تو منزّهى و سرپرست مايى مشركان جن را اطاعت كردند نه ما را .
[ 20 ] سوره صافّات ( 37 ) : آيه ( 158 ) : و بين شيطان و جنّ نسبت خويشى برقرار كردند .
[ 21 ] سوره زخرف ( 43 ) : آيه ( 19 ) : كافران فرشتگانى را كه بندگان خدا بودند دختران خدا مىدانستند .
[ 362 ]
فرشتگانى كه پيش از آدم به زمين آمدند جنّ ناميده مىشدهاند و ابليس از جنّ مىباشد ثابت مىشود كه ابليس از فرشتگان است . زيرا اختلاف بر سر اين نيست كه ابليس از فرشتگان زمين است يا آسمان بلكه اختلاف اين است كه به طور كلّى ابليس فرشته است يا خير ؟ بنابراين آنها در معنى اختلافى ندارند .
