بحث ششم از مباحث تشبيهات درباره تشبيهاتى است كه در مفهوم و معنى متعدّد و در عبارت مجتمع باشد .
در صورتى تشبيه چنين است كه از امور فراوانى گرد آمده باشد بدون آن كه برخى از اين تشبيهات به برخى ديگر مقيّد باشد . بدين ترتيب بخشى از تشبيهات به برخى ديگر به منظور اهداف مختلفى ضميمه شده است ولى هر كدام از تشبيهات معناى خاص خود را دارند . در اين نوع تشبيه دو ويژگى است به ترتيب زير :
1 رعايت ترتيب خاصّى لازم نيست . مثلا اگر بگويى زيد در جرأت همانند شير ، در بخشش همانند دريا ، در برندگى و تيزى همانند شمشير و در روشنايى همانند ماه است ، لازم نيست كه در اين تشبيهات نظام خاصى را رعايت نمايى ( يعنى مىتوان اين عبارت را پس و پيش بيان كرد ) .
2 در اين نوع تشبيه اگر بعضى از تشبيهات حذف شود ، در تشبيهات موجود ديگر تغيير وضعى پيدا نمىشود مانند گفته اهل عرب در توصيف شىء با صفات متضاد : هو يصفو و يكدر و يحلو و يمرّ ، « او صاف و كدر و شيرين و تلخ
[ 56 ] گويا مريخ و پيشاپيش آن مشترى در بلنداى آسمان به شخصى مىماند كه در شب از دعوت برگشته و پيشاپيش آن شمعى بر افروخته باشد .
[ 109 ]
است » ، كه اگر كدر و تلخ بودن از عبارت فوق حذف شود تشبيه مشبّه ، به آب در صافى و عسل در شيرينى به حال خود باقى مىماند و صدمهاى به معناى كلام وارد نمىآورد .