فرموده است : حتّى مضى الاوّل لسبيله فادلى بها الى فلان بعده
مقصود امام ( ع ) از اوّل ، ابو بكر ، و از فلان ، عمر است و با كلمه ادلى به تصريحى كه ابو بكر بر خلافت عمر بعد از خود كرد ، اشاره دارد . و منظور از « مضيه لسبيله » انتقال ابو بكر به دنياى ديگر و پيمودن راهى است كه ناگزير هر انسانى بايد آن را بپيمايد . امّا شعر از اعشى قيس است ، اسم اعشى ميمون بن جندل از قبيله بنى قيس مىباشد و اين شعر از قصيدهاى گرفته شده كه اوّل آن اين بيت است :
علقم ما انت الى عامر
الناقص الاوتار و الواتر [ 5 ]
حيّان و جابر پسران سمين بن عمرو و از طايفه بنى حنيفهاند ، حيّان رئيس يمامه و مورد احترام بود و انوشيروان در هر سال براى او جايزهاى مىفرستاد و در نعمت و فراوانى و رفاه زندگى مىكرد و از مشكلات سفر فارغ بود ، زيرا براى تأمين معاش نيازى به سفر نداشت . اعشى شاعر همدم حيّان بود . مقصود اعشى اين است كه ميان دو روز من تفاوت فراوانى است :
روزى كه بر جهاز شتر در آفتاب نيمروزى تلاش كرده رنج مىبردم ، و روز همدمى من با حيّان در حالى كه در آسايش بودم و خود را در نعمت و رفاه مىديدم ، روايت شده است كه حيّان اعشى را مورد نكوهش قرار داده است به اين دليل كه حيّان را براى شناساندن به برادرش نسبت داده است ، و اعشى از او عذر خواسته و دليل آورده است كه به دليل قافيه شعر چنين گفته است امّا حيّان عذر اعشى را نپذيرفت . يوم ، اوّل در شعر محلاً مرفوع است و رافع آن ، اسم فعل يعنى شتّان مىباشد و ( يوم ) دوّم نيز مرفوع است چون عطف بر يوم اوّل است .
مقصود حضرت از شاهد آوردن اين بيت آن طور كه سيّد مرتضى فرموده
[ 5 ] اى علقم تو كجا و عامر كجا آن كه شجاعان و مبارزان را درهم مىشكند .
[ 512 ]
است ، اين است : وقتى مدّعيان خلافت به مقصودشان رسيدند و به خواسته خودشان دست يافتند در طول زمان خلافتشان ، حق را با امام مىدانستند ولى به او واگذار نمىكردند ، چنان كه امام ( ع ) با اين سخن خود كه : و فى العين قذى و فى الحلق شجى ، به اين حقيقت اشاره مىكند و ميان شادمانى آنها و بد حالى خود فاصله و جدايى فراوانى مىبيند و به اين بيت استشهاد مىكند .
لفظ يومين را براى اين دو حالت استعاره آورده و كنايه از حال خود و حال آنان مىداند .
وجه شباهت در اين مثل اين است كه حال آنها لازمهاش رسيدن به مقصود و آسايش است مانند روز خوش حيّان ، و حال امام ( ع ) لازمهاش رنج و سختى است مانند روزى كه شاعر بر جهاز شتر سوار و به مسافرت مىرفت .
مىگويم ( شارح ) :
احتمال ديگر اين كه يوم حيّان را امام ( ع ) استعاره آورده باشد براى روزى كه با رسول خدا زندگى مىكرد و از آن حضرت كمالات معنوى و رفاه جسمى و علم و اخلاق را بهره مىگرفت . و زمان بر پشت شتر بودن را استعاره براى روزهاى بعد از رسول خدا آورده باشد كه مشكلات فراوانى به آن حضرت رسيد و غم و اندوه فراوانى ديد و بر اذّيت و آزار و مشكلات صبر كرد .
وجه مشابهت ، شادمانيهايى است كه در روزگار حيّان براى شاعر ، و در روزگار رسول خدا براى امام ( ع ) بوده است و دشوارى و ناراحتى است كه از شتر سوارى براى شاعر ، و ضرر و زيان و آزار و اذيّت ، بعد از رسول خدا ( ص ) براى حضرت بوده كه در اين دو حالت مشابهت و مشاركت براى شاعر و امام وجود داشته است :
