فرموده است : فاغترّه عدوّه . . . مرافقة الابرار
در توضيح جمله بالا گفتهاند چون خداوند آدم را از دشمنى ابليس بر حذر داشت او را از خوردن گندم نهى كرد و به آدم تذكّر داد كه اگر از آن بخورد به خود ظلم كرده و سزاوار خشم خدا مىشود . آيه كريمه قرآن در بيان اين موضوع مىفرمايد : وَ لا تَقْرَبا هذِه الشجرةَ فَتَكُونا مِنَ الظّالمين [ 60 ] . بعضى گفتهاند درخت منع شده شجره ناپاكى بوده است كه از زمين برآمده و ثبات و قرارى برايش نيست و منظور از آن خواستههاى دنياى فانى و خوشيهاى جسمانى است كه خارج از محدوده فرامين الهى است . و مقصود از خوردن آن گذشتن از اعتدال به سمت افراط است . بعضى در توجيه اين كه درخت گندم باشد گفتهاند چون قوام بدن به گندم است و گندم در بيشتر از غذاها دخالت دارد و در حقيقت ثبات بدن به آن مىباشد . پس اگر منظور از شجره ممنوعه درخت گندم باشد بهتر خواهد بود . امّا كيفيت فريب دادن آدم به وسيله ابليس اين است كه حقيقت غرور ، آرامش يافتن نفس به چيزى است كه مطابق هواى دل و خواست آن باشد ، هر چند امرى شبهه ناك و فريبى از جانب ابليس باشد . بنابراين فريب خوردن آدم به وسيله ابليس به غفلت نفس برمىگردد كه به وسيله وسوسهاى كه خداوند تعالى از آن چنين حكايت مىكند بوده است : فَوَسْوَسَ اِلَيْهِ الشَّيْطانُ قَالَ يا آدَمُ هَلْ اَدُلُّكَ عَلى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْكٍ لا يَبْلى [ 61 ] .
براى روشن شدن حقيقت وسوسه مىگوييم صدور فعل از انسان به واسطه امورى است كه به نظام طبيعى ترتيب يافته باشد . اوّل ، تصوّر مناسب بودن فعل است . اين مرتبه را داعى مىنامند . پس از اين مرحله درك حقيقت فعل است كه
[ 60 ] سوره ( 2 ) : آيه ( 35 ) : به اين درخت نزديك نشويد كه از ستمكاران خواهيد بود .
[ 61 ] سوره طه ( 20 ) : آيه ( 120 ) : شيطان او را وسوسه كرد و گفت اى آدم آيا تو را بر درخت ابديّت و ملك جاودانى دلالت كنم .
[ 398 ]
نفس به انجام آن تمايل پيدا كند ، اين مرتبه را ميل ارادى مىنامند . و بر اين ميل ارادى حركت قوّهاى كه عضلات را براى انجام كار به كار مىاندازد مترتّب مىشود ، و اين را قدرت محرّكه مىنامند . بنابراين ناگزير صدور فعل از مجموعه قدرت و اراده است و شيطان در قدرت و اراده انسان دخالت ندارد . ميلى كه از تصوّر سودمند و خير بودن فعل ناشى مىشود براى انجام عمل لازم است و شيطان در اين مرحله نيز دخالت ندارد . پس براى شيطان جايى براى وسوسه كردن باقى نمىماند ، مگر در القاى توهّم سودمند بودن و خوشايندى فعل ، هر چند فعل مخالف امر پروردگار باشد . و اين القا در حقيقت وسوسه است و عين آن چيزى است كه خداوند تعالى از آن حكايت كرده آنجا كه از قول شيطان مىفرمايد :
وَ ما كانَ لى عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ الاّ اَنْ دَعوتُكُمْ فَاسْتَجَبتُمْ لى [ 62 ] .
پس از فهميدن معناى وسوسه روشن مىشود كه متابعت ابليس به معناى رام شدن نفس براى جذب قوّه واهمه و قواى بدنى است كه آنها شياطينى هستند كه انسان را از جهت مقصود و قبله حقيقى ، يعنى عبادت حق ، باز مىدارند . و فتنه آنها براى نفس زينت دادن محرّمات خدا براى نفس است .
درباره اين اشكال كه گفتهاند ابليس قادر نبوده وارد بهشت شود و به مار متوسّل شد و در دهان مار رفته و وارد بهشت شد و به وسوسه آدم پرداخت . حكما گفتهاند منظور از مار قوّه متخيّله است . توضيح اين كه قوّه واهمه براى تصرف و برانگيختن قواى محرّكه مانند شهوت و غضب توانايى دارد . و سپاهيان قوه واهمه و شياطين او كه همان قواى شهويّه و غضبيّه باشند در طلب خواستههاى حسى بدنى هستند و جذب نفس به اين خواستهها به تصوّر اين كه خوشايند و سودمند مىباشند به توسّط قوه متخيّله صورت مىگيرد . وجه تشبيه قوّه متخيّله به
[ 62 ] سوره ابراهيم ( 14 ) : آيه ( 22 ) : من بر خلاف حقيقت بر شما هيچ دليل قاطعى نياوردم ( و تنها شما را به وعدههاى دروغين فريفتم ) و شما مرا اجابت كرديد .
[ 399 ]
مار اين است كه مار موجودى لطيف و داراى حركت سريع است كه مىتواند در سوراخهاى تنگ وارد شود و به تصرّف بسيارى از امور تواناست ، به علاوه داراى سمّ كشندهاى است كه سبب هلاك مىشود و قوّه متخيّله در سرعت و حركت و قدرتش بر تصرّف سريع و ادراك از ديگر قوا لطيفتر است و واسطهاى ميان نفس و قوّه واهمه مىباشد . و زمينه است براى فريب شيطان و القاى وسوسه به نفس و سبب نيرومندى است براى هلاك هميشگى و عذاب دائمى بنابراين شبيهترين چيز به مار است و ميان اين دو مناسبت زيادى است ، پس اطلاق لفظ مار بر قوّه متخيّله نيكو است .
« نفاسة عليه » در كلام امام ( ع ) استعاره ترشيحى است ، زيرا جذب نفس به وسيله قوّه واهمه به بهشت دنيا ، مانع از رسيدن نفس به كرامت اخروى و فرود آورنده آن از مرتبه همنشينى ساكنان ملأ اعلا مىشود و اين بزرگترين رقابت ميان قوه واهمه و نفس است چنان كه خداوند متعال فرموده است : « وَ فى ذلِكَ فَلْيَتَنافَسِ الُمتَنافِسُونَ » [ 63 ] .
قبلاً دانسته شد كه جذب نمونه دشمنى است و از لوازم دشمنى رقابت بر دشمن است ، درباره آنچه كه كمال براى دشمن محسوب شود . بنابراين در اين جا حسن اطلاق نفاست استعاره ترشيحى است و نصب آن در اين جا به عنوان مفعول له مىباشد .
سخن امام ( ع ) : فباع اليقين بشكّه و العزيمة بوهنه ، يعنى چون براى آدم وسوسه و غرور پيدا شد و مطيع آن گرديد آنچه را كه براى او مانند نور حق و بقاء در بهشت و دوام مطالعه عظمت حق يقين بود با شكّى كه به وسيله ابليس القا شد و او را به دروغ به درخت جاويد و پادشاهى بىزوال دعوت مىكرد ، مبادله كرد .
[ 63 ] سوره مطففين ( 83 ) : آيه ( 26 ) : بر اين نعمتهاى بهشتى بايد راغبان بر يكديگر پيشى گيرند .
[ 400 ]
توضيح اين كه آنچه از متاع اخروى كه خداوند به بندگان صالح خود وعده داده است ، امورى هستند كه حقايق آنها بر بيشتر مردم پوشيده است ، نهايت امر با مثل آوردن چيزهاى قابل مشاهده از لذّتهاى دنيايى مردم را به نعمتهاى اخروى تشويق كرده است . به همين دليل بسيارى از مردم اين كه در بهشت چيز زايد بر اين دنيا وجود داشته باشد بر قلبشان خطور نمىكند . و چون بالاتر و بيشتر از نعمتهاى دنيوى تصوّر نمىكنند ، در اين دنيا كوشش آنها به دست آوردن نعمتهاى دنيوى است .
هر چند انسان به طور اجمال وعدههاى خداوند كريم را تصديق دارد ولى تفاوت زيادى ميان نعمتهاى بهشتى و لذتهاى حاضر دنيوى تصوّر نمىكند تا موجب ترك لذّتهاى دنيوى براى رسيدن به وعدههاى اخروى شود . بلكه ميل طبيعى انسان به لذّتهاى اين دنيايى است و خيال مىكند لذتهاى دنيايى سودمند سزاوارترند و همين خيال بر او چيره مىشود هر چند به حكم عقل يقين دارد كه نعمتهاى اخروى سودمندتر و پايدارترند . بنابراين گاهى به سبب سرگرم شدن به لذتهاى اين دنيا و فرو رفتن در آنها غفلت و نسيان بر يقينش چيره مىشود . و همين است معناى سخن حق تعالى كه فرمود « فنسى » و گاهى غفلت كلى حاصل نمىشود بلكه قوّه وهم به دليل نيرومنديى كه دارد با يقين معارضه مىكند و موجب شك و شبهه مىشود . و معناى كلام امام ( ع ) كه فرمود : فباع اليقين بشكّه همين است . و منافاتى بين فرمود حق تعالى « فنسى » و كلام امام ( ع ) وجود ندارد .
منظور امام ( ع ) از « العزيمة بوهنه » اين است كه عزم و تصميمى كه سزاوار بود آدم در طاعت خدا به كار گيرد ، به ضعف و ناتوانى فروخت ، چنان كه خداوند تعالى مىفرمايد : وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً ، به كار گرفتن لفظ بيع ، در كلام امام ( ع ) استعاره زيبايى است ، زيرا مدار بيع و فروش بر معاوضه چيزى به چيزى است ، چه شئ مورد معامله ارزان باشد يا گران ، مانند سخن حق تعالى كه مىفرمايد : اُولئكَ
[ 401 ]
الَّذينَ اشْتَروُا الضَّلالَةَ بِالهُدى فَمارَ بِحَتْ تِجارَتُهُم وَ ما كانُوا مُهتَدينَ [ 64 ] .
