بحث هشتم از مباحث تشبيه در اكتساب وجه مشابهت است

راه دست يافتن به وجه شبه جدا كردن وجه شبه از چيزهايى است كه مشبّه به را از ديگر اشيا جدا مى‏كند . مثلا هر گاه كسى بخواهد چيزى را به چيزى در جهت حركت تشبيه كند فقط لازم است مشابهت بين دو كيفيّت حركت ، بدون در نظر گرفتن

[ 110 ]

جسم متحرّك و ساير صفات عرضى آن را رعايت كند . چنان كه ابن معتزّ در سروده زير رعايت كرده است :

و كانّ البرق مصحف قار
فانطبقا مرّة و انفتاحا [ 57 ]

شاعر در اين شعر به همه اوصاف برق و معانى آن جز كيفيّتى كه چشم از انبساط و انقباض مى‏بيند توجّه نكرده است . و سپس به اوصاف حركت به دقّت نگريسته است تا ببيند كدام صفت شباهت بيشترى دارد به آنچه كه قرائت كننده انجام مى‏دهد . مشابهت را در باز و بسته شدن بهتر يافته است . حسن تشبيه در شعر بدان جهت نيست كه شاعر جمع بين مختلفين ( باز و بسته شدن ) كرده است ، بلكه به دليل موافقتى است كه در جهت تشبيه ميان كيفيّت برق و باز و بسته شدن كتاب و انطباق كامل در اتّفاق و اختلاف بين آن دو موجود است مى‏باشد و از چيزهايى كه در جامعيّت بين دو مختلف مناسبت دارد . گفته شاعر عرب است كه چيزى را علّت ضدّ آن قرار داده است :

اعتقنى سوء ما صنعت من الرّق
فيا بروزا على كبدى

فصرت عبد السّوء فيك
و ما احسن سوء قبلى الياحد [ 58 ]

ركن سوم