مقدمه مترجمان
حمد و سپاس خداوندى را سزاست كه ممكنات را به زيور وجود آراست و به عنايت عرفان خود كه غايت كمال وجود جنّ و انس است ، آنها را بيافريد [ 1 ] ، و براى هدايت و ارشاد آدميان ، برگزيدگانى كه ، گفتارشان نور و رهآوردشان وحى بود به سوى آنها گسيل داشت تا ميثاق گذشته را يادآور شوند [ 2 ] ، و پيمان الست را به منظور اتمام حجّت بر انسانها تمام كنند [ 3 ] ،
و گستردگى اين هدايت و ارشاد را ، با صراحت و تأكيد و حصر اعلام فرمود [ 4 ] ،
و در پى همه پيامبران ، سيّد آنان و فخر عالميان را سرآمد همگان و خاتم رسولان معرّفى كرد [ 5 ] ، با منشورى جهانى و صحيفهاى نورانى كه مميّز حق و باطل بود ، براى تمام جهانيان ارسال داشت [ 6 ] ، و با ابلاغ ديانتش خطّ بطلان بر همه اديان تحريفى كشيد [ 7 ] ، و شاخص محبّت و غفران خود را پيروى از
[ 1 ] و ما خَلَقْتُ الجِنّ و الإنس الاّ لِيَعبدون ( سوره الذاريات ، آيه 56 )
[ 2 ] وَ اِذ اَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنى آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ اَشْهَدَهُمْ عَلى اَنْفُسِهمْ اَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا . . . ( سوره اعراف ، آيه 172 )
[ 3 ] . . . رُسُلاً مُبَشِّرينَ وَ مُنذرينَ لِئلاّ يَكُونَ عَلَى اللَّه حُجَّةً بَعْد الرُّسُلِ وَ كانَ اللَّه عَزيزاً حَكيماً ( سوره نساء ،
آيه 165 )
[ 4 ] . . . وَ اِنْ مِنْ اُمَّةٍ اِلاّ خَلا فيها نَذيرٌ ( سوره فاطر ، آيه 24 )
[ 5 ] ما كانَ مُحمَّدٌ اَبا اَحدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكنْ رَسُولَ اللَّه وَ خاتَم النَّبيّينَ ( سوره احزاب ، آيه 40 )
[ 6 ] تَبارَكَ الّذى نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمينَ نذيراً ( سوره فرقان ، آيه 1 )
[ 7 ] وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الأِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فى الآخِرَةِ مِنَ الخاسِرينَ ( سوره آل عمران ، آيه 85 )
[ 2 ]
آن بزرگوار دانست [ 8 ] ،
پس از حمد و ستايش حَق جَلّ وَ عَلا درود بىپايان آفريدگار جهان و كليّه فرشتگان و تمام مؤمنان [ 9 ] به روان پاك و مطهّر پيامبر رحمت و منبع عظيم اخلاق و فضيلت [ 10 ] كه براى ارشاد و هدايت گمراهان سرچشمه مهر و عاطفه بود ، و براى تحقّق اين هدف تا بدان حدّ ، جانمايه عمر مىنهاد كه خدايش از روى محبّت فرمود : « قرآن را نه به اين منظور كه تو خود را بزحمت افكنى ، نازل كرديم [ 11 ] » . تحيّت بى حدّ و حصر ما نثار روان پاك عترت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله باد ، كه به صريح كلام رسول ( ص ) به عنوان ثقل اصغر ، عدل ثقل اكبر ( قرآن ) قرار گرفتند ، تا همواره در طول زمان راهنماى خلق باشند و هرگز از يكديگر جدا نشوند ، تا در جهان آخرت بر لب حوض كوثر بر پيامبر حق ( ص ) وارد شوند [ 12 ] .
عترتى كه خداوند متعال ، به منظور استمرار هدايت و ارشاد انسانها ،
اجر و مزد رسالت رسول اكرم ( ص ) را در قرآن دوستى آنها مقرر فرموده است [ 13 ] .
خاصّه از ميان عترت ، درود بىپايان ، بر روان مطهّر و نازنين سيّد الأوصياء ابوالسبطين قائد الغرّ المحجّلين ، يعسوب الدين مولانا امير المؤمنين عليه السّلام ،
كه به نصّ قرآن كريم به منزله نفس مقدّس رسول اللّه ( ص ) معرّفى [ 14 ] شده و
[ 8 ] قُل اِن كُنتُم تُحِبُّونَ اللَّه فَاتَّبِعُونىِ يُحْبِبْكُمُ اللَّه وَ يَغْفِرْ لَكُم ذُنوبَكُم وَ اللَّه غَفُورٌ رَحيمٌ ( سوره آل عمران ، آيه 31 )
[ 9 ] اِنَّ اللَّه و ملئكتَهُ يُصَلُّوْنَ عَلَى النّبِى يا ايُّها الَّذينَ آمَنوا صَلَّوا عَلَيهِ وَ سَلِّمُوْا تَسليماً ( سوره احزاب ، آيه 56 )
[ 10 ] وَ إنّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظيمٍ ( سوره قلم ، آيه 4 )
[ 11 ] طه ، ما اَنْزَلْنا عَلَيْكَ القرآنَ لِتَشْقى ( سوره طه ، آيه 2 1 )
[ 12 ] قالَ رَسُولَ اللَّه صَلّى اللَّه عَلَيه و آلِه اِنّى تارِكٌّ فيكُم الِثقْلَين ، كِتابَ اللَّهِ وَ عِترتى اَهل بَيْتى ما اِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِما لَن تضِلُّوا اَبداً وَ اِنَّهمَا لَنْ يَفتَرقا حتّى يَرِدا عَلَىَّ الحَوضِ . مرحوم سيّد هاشم بحرينى در كتاب نفيس غاية المرام اين حديث را با سى و نه سند از دانشمندان اهل سنّت و هشتاد سند از شيعه نقل كرده است .
[ 13 ] . . . قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيهِ اَجْراً الا المَوَدّةَ فِى القُربى . ( سوره شورى ، آيه 23 )
[ 14 ] قُلْ تَعالَوا نَدْعُ اَبْنائنا وَ اَبنائَكُمْ وَ نِسائنا وَ نِسائكُمْ وَ اَنْفُسَنا وَ انفسَكُمْ . . . ( سوره آل عمران ، آيه 60 )
[ 3 ]
مصداق بارز آيه كريمه ولايت ، و صدقه دهنده در حال نماز [ 15 ] و به صريح حديث منزلت ، همانند هارون برادر موسى عليه السلام [ 16 ] و از بيان درر بار نبىّ گرامى اسلام ، محبوب خدا و رسول ، در پرچمدارى روز خيبر [ 17 ] بود ،
بزرگوارى كه يك ضربت شمشير وى در راه اسلام برتر از تمام اعمال نيك ثقلين و يا امّت اسلامى بود [ 18 ] . از سنّ شش سالگى در آغوش پيامبر ( ص ) مىخوابيد و بوى عطر آگين بدن مبارك رسول خدا را استشمام مىكرد [ 19 ] . به گاه بعثت ، او تنها كسى بود كه خلوتگاه عبادت پيامبر گرامى را مىدانست و در هنگام نزول وحى بى آن كه فرشته حق را ببيند صداى او را مىشنيد [ 20 ] . با وجود كمى سنّى كه داشت از پى رسول خدا مىدويد و با اوباشى كه قصد آزار پيامبر را داشتند درگير مىشد ، در تمام فراز و نشيب زندگى و رنجهاى طاقت فرساى رسول خدا ( ص ) تا آنگاه كه روح مطهّرش به آستان قدس الهى بر بال فرشتگان به پرواز در آمد همراه او بود ، . و در آخرين لحظات عمر مبارك رسول ( ص ) هزار باب علم از آن بزرگوار آموخت كه از هر بابى هزار باب گشوده مىشد [ 21 ] .
سلام و تحيّت ما نثار ارواح طيّبه همه معصومين كه از شجره نبوّت و معدن فضيلت رسول گرامى اسلاماند ، و بويژه تقديم به پيشگاه خاتم اوصياء حضرت بقيّة اللَّه ارواحنا لتراب مقدمه الفداء باد ، كه به طفيل وجود مباركش
[ 15 ] اِنّما وَليّكم اللَّه و رسوله و الّذينَ آمنوا الّذينَ يُقيمون الصْلوة وَ يُؤتُونَ الزكوة و هم راكعون ( سوره مائده ،
آيه 55 )
[ 16 ] اَنْتَ مِنّى بِمَنزلَة هارونَ منْ مُوسى اِلاّ اِنَّهُ لا نَبِىَّ بَعدى ، كشف المراد ، علامه حلى ، ص 290 .
[ 17 ] لاعطينّ هذه الرآية غدا رجلا يفتح اللّه على يديه يحب اللّه و رسوله و يحبه اللّه و رسوله ، . صحيح بخارى ، ج 5 ، ص 171 .
[ 18 ] لمبارزة علىّ لعمر و افضل من اعمال امّتى الى يوم القيامة ، تاريخ پيامبر اسلام ، دكتر آيت ، ص 365 .
[ 19 ] و لقد كنت اتّبعه ( رسول اللّه ص ) اتباع الفصيل اثر امّه . . . و لقد كان يجاور فى كلّ سنة بحراء فأراه و لا يراه غيرى . . . أراى نور الوحى و الرّسالة و اشمّ ريح النّبوّة ، . نهج البلاغه ، خطبه 192 .
[ 20 ] . . . و انا ولد يضمّنى الى صدره و يكنفنى فى فراشه و يمسّنى جسده و يشمّنى عرفه ، خطبه 192 .
[ 21 ] قال امير المؤمنين ( ع ) : علّمنى رسول اللّه الف باب يفتح كلّ باب لى الف باب ، . سرمايه سخن ، ج 3 ،
ص 255 .
[ 4 ]
زمين ثابت و پا برجاست [ 22 ] و مردم چشم بدان درگاه دارند ، تا به فرمان خداوند از غيبت بدر آيد و ديدگان بىفروغ را نور و ضيا بخشد و حكومت صالحان را در پهنه زمين بگستراند و مستضعفان شايسته را پيشواى جهانيان فرمايد [ 23 ] .
آمين ربّ العالمين .
پس از حمد و ستايش حق و تقديم درود و تحيّت به پيشگاه پيامبر رحمت و عترت ( ص ) . با تأييدات خداوند متعال و عنايت مولاى انام امام زمان عليه السلام . بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى بر آن شده است تا نهضتى عظيم در احياى نشر آثار فرهنگ اسلامى پديد آورد ، . و كتابهاى ارزشمندى كه از مواريث بزرگ اسلام و نتيجه عمر و تلاش علماى بزرگى است ، كه مدادشان حرمتى فراتر از خون شهدا را دارد [ 24 ] ، و در روزگارانى دور براى يك بار به تحرير در آمده و بطور ناقص چاپ شده است با تحقيق و تنقيح ، با سبكى زيبا چاپ كند و در دسترس همگان بويژه دانش پژوهان قرار دهد . بنياد اين كار مهمّ را روى چندين اثر به انجام رسانده است كه به عنوان نمونه به چند كتاب ، ذيلا اشاره مىشود [ 25 ] :
نظر به اين كه بسيارى از آثار گرانبهاى اسلامى به زبان عربى نوشته شده است و امكان استفاده از اين گنجينههاى كم نظير براى عموم ميسور نيست ، كار مهمّ ديگر بنياد در اين راستاى اين بوده و هست كه تا حدّ توان اين آثار را به فارسى برگردانده در اختيار عموم قرار دهد . در اين زمينه هم كارهاى فراوانى را به پايان برده و عرضه داشته است [ 26 ] .
[ 22 ] به نقل از مناقب حافظ ابو نعيم : لو بقيت الارض بغير امام لساخت ، امام صادق ( ع ) ، كتاب كافى ،
ج 1 ، ص 252 .
[ 23 ] وَعَد اللَّه الذّين آمنوا وَ عَمِلوا الصالحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فى الارض كما استخلف الّذين من قبلهم . ( سوره نور ، آيه 55 ) .
[ 24 ] اشاره به حديث مشهور : مداد العلماء افضل من دماء الشّهداء است .
[ 25 ] صحيفة الأمام الرّضا ( ع ) المسند الأمام الرضا ( ع ) فقه الرضا ، و زندگى سياسى امام رضا ( ع )
[ 26 ] از جمله : 1 شيعه و تهمتهاى ناروا ، محمّد جواد الشرّى ، ترجمه محمّد رضا عطائى 2 تحليلى از زندگانى امام رضا ( ع ) ، محمّد جواد فضل اللَّه ، ترجمه محمد صادق عارف .
[ 5 ]
كارهاى متنوّع بنياد پژوهشهاى اسلامى ، درباره قرآن ، جمعآورى حديث و فهرست نويسى و . . . زياد و برشمارى همه آنها از حوصله اين مقدّمه كوتاه بيرون است . امّا آنچه قابل اهميّت فراوان و در خور توجّه شايان مىباشد ، كار عظيم و پر ارجى است كه بنياد ، بر انجام آن كمر همّت بسته و عزم خود را در به ثمر رساندن آن جزم كرده است و آن ترجمه گرانمايه شرح نهج البلاغه كمال الدّين ميثم بن علىّ بن ميثم بحرانى ( ره ) است كه اينك فراروى شما قرار دارد . اينك چند نكته درباره امام و نهج البلاغه .
1 اقرار به ناتوانى توصيف امام ( ع ) و كلام وحى گونهاش ما هرگز قادر به توصيف و تعريف امام ( ع ) و كلماتش نبوده و نيستيم و خاضعانه ،
اظهار مىداريم كه : قطره چه تعريفى از دريا و ذرّه چه توصيفى از خورشيد مىتواند داشته باشد ، و به گفته شاعر عارف :
« اى كسى كه مايلى على مرتضى را توصيف كنى آرزوى محال در سر مىپرورانى و هرگز قادر به توصيف آن ذات مقدّس نيستى و در صحراى بيكران وجودش سرگشته خواهى شد . » بهترين توصيف ما در حقيقت آن است كه در برابر عظمت روح بلندش سر تعظيم فرود آوريم و با خضوع تمام اقرار به عجز و ناتوانى خود در شناخت جلال و كمالش كنيم و آنچه در قرآن كريم نزول و از رسول گرامى اسلام ، در خصوص آن حضرت صدور يافته ، و يا آنچه امام ( ع ) در توصيف خويش بيان داشته است ، مدّ نظر قرار داده بدان بسنده كنيم [ 27 ] .
براستى چه كسى مىتواند ، عظمت روح و بزرگى مقام و معنويّت پيشوايى را درك كند كه در راه اعتلاى كلمه توحيد و سر بلندى اسلام بىدرنگ ،
با مخالفان و مشركان درآويزد ، و در آوردگاه نبرد احزاب با نام آورترين سردار عرب ، عمروبن عبدود ، بستيزد و در فرصت طلايى و اوج سربلندى و افتخارى كه نصيبش شده ، به دليل خالص ماندن عمل از آلودگى ، قتل دشمن به خاك افتاده را به تأخير اندازد ؟ آرى امامى كه در اجراى عدالت ، بدون اغماض و چشمپوشى ، تضرّع و نيازمندى برادر خود را ناديده بگيرد ، و حتّى براى تنبيه و
[ 27 ]
يا واصف المرتضى قد صرت فى التيه
هيهات هيهات مما تمّنيه
[ 6 ]
تذكّر او به عذاب آخرت دستش را با آهن تفتيده داغ كند ؟ و در تمام ايّام زمامدارى خود ، از بيم آن كه مبادا در دور دستترين نقطه تحت حكومتش بينوايى دسترسى به غذا نداشته باشد ، به دو قرص نان خشك جوين اكتفا كند [ 28 ] .
به يقين هر كس على ( ع ) را در ميدان جنگ ديده بود و هيبت ، صلابت ،
بيباكى و چالاكى او را به خاطر داشت ، باور نمىكرد كه آن بزرگوار همان شخصى باشد كه از سياهى شب استفاده كرده شب هنگام آذوقه به پشت بگيرد و براى مستمندان بر در خانهها ببرد ، و يا مشك آب بانوى شوهر از دست داده در جهاد را خاضعانه به دوش بكشد و پس از سرخوش كردن بچّههاى يتيم وى ملتمسانه از آن بانو به سبب تأخير در خدمت ، تقاضاى بخشش و عفو داشته باشد . نظر به همين ويژگيها ، از لحظهاى كه چشمان پرفروغ رسول گرامى اسلام ( ص ) به لبيك دعوت حق و فراخوانى او به روضه قدس الهى فروهشته شد ، ديده همگان به وارث رسول خدا ( ص ) ، محور حق و عدالت ، و مصداق كريمه اولى الأمر روشن بود . مگر نه اين است كه پيامبر رحمت به وى فرموده بود : « تو برادر ، وصىّ و جانشين و ادا كننده دين من هستى [ 29 ] . » خورشيد فروزان سرسلسله عترت و بلند آسمان امامت در حلّ مسائل دينى ، اجتماع و سياست ملجأ و پناه امّت بود ، زيرا او به راههاى آسمان از راههاى زمين بيشتر آشنا بود ، به همين دليل اصرار داشت كه پيش از وفاتش و يتيم شدن دوباره امّت ، مشكلات علمى را از او بپرسند [ 31 ] .
وارث علم رسول ( ص ) و قلّه بلند دانش و كمالات پيامبر به حق ناطق ، در چنان بلنداى مقام و منزلتى است كه هيچ پرنده بلند پروازى توان صعود تا آن اوج را ندارد و همه چشمه ساران علم از آن جايگاه مرتفع مايه گرفته ، پياپى فيض دريافت كرده ، جارى مىشوند [ 31 ] .
[ 28 ] و انّ امامكم قد اكتفى من دنياكم بطمريه و من طعمه بقرصيه . نهج البلاغه ، كتاب 45 .
[ 29 ] قال رسول اللَّه ( ص ) انت اخى و وصيّى و خليفتى من بعدى و قاضى دينى . كشف المراد ، ص 291 .
[ 30 ] ايّها النّاس ، سلونى قبل ان تفقدونى فلانا بطرق السّماء اعلم منى بطرق الأرض . نهج البلاغه ، خطبه 189 .
[ 31 ] ينحدر عنى السّيل و لا يرقى الّى الطير . نهج البلاغه ، خطبه 3 ، ارشاد شيخ مفيد ، ص 135 .
[ 7 ]
خاندان رسول گرامى اسلام بويژه امير المؤمنين ( ع ) اميران كلاماند و سخن از دم مسيحايى آنان جان گرفته و معنى يافته است [ 32 ] .
نهج البلاغه ، آن درياى ژرف و كران ناپيدايى است كه از گوهر بيان امير سخن على ( ع ) تبلور يافته ، كه شجره نبوّت و جايگاه نزول وحى و آمد و شد فرشتگان و گنجينه دانش و مخزن حكمت است [ 33 ] . مقام و منزلتش در ميان خلق ، مقام قطب آسياست ، بايد همگان بر محور وجود او در حركت باشند و از فيض وجودش بهرهمند شوند [ 35 ] . رسول خدا ( ص ) مىفرمود :
« داناترين شما به امر قضاوت و داورى على ( ع ) است [ 35 ] . » او يگانه شاگرد مكتب بود كه از آغاز نوجوانى در خانه وحى بالندگى يافت و پابپاى پيامبر رحمت ، در همه مراحل دشوار ايّام بعثت و كينهتوزيهاى قريش ، لحظهاى رسول خدا را تنها نگذاشت و در تمام مدّت سه سال محاصره رسول و يارانش در شعب ابوطالب ، از بيم آن كه مبادا دشمن عنود ،
به قصد جان پيامبر شبيخون زند ، بارها و بارها در نيمه شب جاى خواب خود را با پيامبر عوض كرد تا اگر خصم كينهتوز از كمين درآيد ، رسول خدا ( ص ) محفوظ بماند . برادر ، نه كه به منزله جان رسول خدا ( ص ) بودن بىجهت نبود .
در نظام عدل الهى نسب و حسب به عبادت است نه قرابت ، و گرنه ابولهب عموى پيامبر است ، آن كه در ليلة المبيت ( شب هجرت ) ، همان شبى كه قتل رسول خدا ( ص ) قطعى بود ، و سوداى جان ، بر سر عقيده پيش آمد و از جانب حق نزول يافت كه : « از مؤمنين كسانى هستند كه جان خود را براى جلب رضايت خدا سودا مىكنند [ 36 ] » على ( ع ) مصداق آيه بود . امير المؤمنين ( ع ) در مرتبهاى از عدالت و صداقت بود كه در كلام ربّ حميد به عنوان گواه دوّم
[ 32 ] . . . و انّا لأمراء الكلام وفينا ، تنشّبت عروقه و علينا تهدّلت غصونه ، خطبه 233 .
[ 33 ] نحن شجرة النّبوّة و محبط الرّسالة و مختلف الملائكة و معادن العلم و ينابيع الحكم ، نهج البلاغه ،
خطبه 189 .
[ 34 ] انّ محلّى منها محلّ القطب من الرّحى ، نهج البلاغه ، خطبه 3 .
[ 35 ] اقضاكم على ، كشف المراد ، علامه حلّى ، ص 302 .
[ 36 ] و مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرى نَفْسَهُ ابْتغاءَ مَرْضاتِ اللَّه و اللَّه رَئُوفٌ بالعِبادِ ( سوره بقره ، آيه 207 )
[ 8 ]
بر حقّانيّت نبوّت و رسالت رسول گرامى اسلام ( ص ) معرّفى شده است آن هم با اين توصيف كه علم كتاب در نزد اوست [ 37 ] .
با يك مقايسه مختصر ، ميان امير المؤمنين ( ع ) و وصىّ حضرت سليمان ، آصف بن برخيا كه مختصرى از علم كتاب مىدانست و به شهادت قرآن در يك چشم برهم زدن تخت بلقيس را از جنوبىترين نقطه عربستان ( شهر سبا ) به شمالىترين نقطه عربستان ( فلسطين ) حاضر كرد [ 38 ] ، عظمت مقام على ( ع ) و وصىّ پيامبر اسلام ( ص ) كه داراى تمام دانش كتاب است روشن مىشود .
امّا افسوس كه آن مجسّمه علم و تقوا ، وارث علم تمام كتاب ، دانش پژوهان حقيقت طلبى را نيافت كه حقايق پوشيده بر جهانيان را با آنها در ميان گذارد و آنچه تأمين كننده سعادت دنيا و آخرت انسانهاست روشن فرمايد ،
لذا با اندوه فراوان خطاب به كميل بن زياد فرمود : « اى كميل ، اگر افراد مستعدّى مىيافتم ، در اين گنجينه سينه من دانش فراوانى است » [ 39 ] آن بزرگوار هر چند در ميان جامعه زندگى مىكرد ، امّا در حقيقت تنها بود او از روى دلسوزى مىخواست كه حقايق جهان و معارف الهى را براى جهانيان بازگو كند ، امّا شخص پست و فرومايهاى همانند سعد وقّاص ، از نادانى و عناد از او مىخواست كه شماره موهاى سرش را بگويد دريغا كه تنهاى تنها زيست ، و از غم تنهايى راز دل با چاه گفت دانشگاه و دانشجويى نبود تا بر كرسى درسى نشيند و حقايق و اسرار هستى را تشريح كند . آنچه گفته و يا نوشته بضرورت انجام پذيرفته است . با اين وصف درياى كران ناپيدايى از معارف و حكمت به وجود آمده است ، كه اندكى از بسيار آن را سيّد رضى رحمة اللَّه عليه جمعآورى كرده و نهج البلاغه ناميده است . غوّاصان بحر حقايق و نكته سنجان و اديبان صادق ، جامعه شناسان و روان شناسان
[ 37 ] وَ يَقولُ الّذينَ كَفَروا لَسْتَ مُرْسَلاً قُل كفى بِاللَّه شهيدٌ بينى و بينكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الكِتابِ ( سوره رعد ،
آيه 43 ) ، مقصود از « مَنْ عنده علم الكتاب » على عليه السّلام است .
[ 38 ] قالَ الَّذى عِنْدهُ عِلْمٌ مِنَ الكِتابِ اَنَا آتيكَ بِهِ قَبْلَ اَنْ يَرتَدَّ اِليَكَ طَرْفُكَ ( سوره نمل ، آيه 40 )
[ 39 ] ها انّ ها هنا لعلما جما لو اصبت له حملة ، نهج البلاغه ، حكمت 147 .
[ 9 ]
حاذق ، از آن پس كوشيدهاند ، تا شايد به درهاى نهفته حقايق سخن وحى گونهاش دست يابند و جانهاى حقيقت خواه خود را از نسيم عطر آگين كلامش صفا بخشند ، و بدين هدف سرمايه عمرشان را صرف كردهاند و هر يك به فراخور ظرفيّت دانش خويش از آن درياى معارف رهتوشه برداشته و بهرهمند شدهاند هر چند ، تلاش و كوشش اينان بسى ارزشمند ، و به يقين مورد توجّه آن حضرت و رضاى حق تعالى است امّا هرگز نمىتوان گفت اينها تمام آن حقايقى است كه منظور نظر امام ( ع ) بوده است ، و اينان خود نيز چنين ادّعائى را نداشته و ندارند ، چه زرشناس بهتر از ديگران به گرانبهايى گوهر بىبديل توجّه دارد . بايد گفت نه تنها دانشمندان مسلمان ، به ظرافت و زيبايى سخن امام ( ع ) و عمق ژرفاى معناى بلند كلام حضرتش معترف و مقرّند ، بلكه تمام متفكّران ، انديشمندان ، سياستمداران ، حقوقدانان . . . همه و هر كس با هر كيش و آيينى ، در برابر عظمت روح ، بلندى همّت ، اجراى عدالت و احقاق حقوق ملّت كه در بيانات حكيمانه آن حضرت متجلّى است ، سر تعظيم فرود آوردهاند . چنين است كه جورج جرداق مسيحى كتاب صوت العدالة الانسانيّه را در دو جلد تأليف كرده و بدين وسيله ارادت خود را به آن مقام شامخ اظهار داشته است .
2 براستى كدام دانشمند آزاد انديشى را سراغ داريد كه نهج البلاغه را مورد تحقيق قرار داده و شيفته گفتار سراسر حكمت آن بزرگوار نگرديده و براى بهره گيرى از اين خوان نعمت و كسب دانش و فضيلت سر از پا شناخته باشد ؟ براى اثبات اين مدّعا به تاريخ مراجعه مىكنيم و به اختصار پويندگان اين طريق را نام مىبريم :
مرحوم علامه سيّد هبةالدّين شهرستانى [ 40 ] در كتاب ما هو نهج البلاغه 41 به پنجاه و نه كتاب اشاره كرده است كه پيرامون خصوصيّات و توضيح كلام امام ( ع ) به رشته تحرير در آمده است . دريغ آمد و بىمناسبت هم نيست كه
[ 40 ] سيد هبة الدين شهرستانى ( 1967 1884 ) از اصلاح طلبان دينى در كربلا و نجف . از جمله تاليفات در كتابهاى الهيئة و الاسلام و ما هو نهج البلاغه مىباشد .
-----------
( 41 ) به نقل از كتاب پيرامون نهج البلاغه ، ترجمه ما هو نهج البلاغه ، ص 56 .
[ 10 ]
فرازهايى از گفتار دانشمندان و يا بهتر بگويم دلباختگان محتوا و زيبايى سخنان امام ( ع ) را از اين نظر كه مشت نمونه خروار است در اينجا ذكر كنيم .
3 علامه شهير سيّد هبةالدّين شهرستانى در تعريف نهج البلاغه چنين مىگويد :
« نهج البلاغه كتاب عربيى است كه همانند آفتاب نيمروز در كشور ادبيّات جهان معروف است و صدفى است پر از گوهرهاى نفيس و پر قيمت از سخنان گهربار و كلمات برگزيده پيشواى جهانيان ، اميرالمؤمنين على ( ع ) كه 242 خطبه و كلام و 78 نامه و نوشته و 489 كلمه و سخن را در بردارد كه برگزيدههايى از سخنان نغز و گفتار پر مغز و رسالههايى است كه قلم روان و فيّاض آن حضرت از گوهرهاى درخشان و درهاى گرانبها و شاهوار بجا گذاشته است . » نويسنده معروف مسيحى استاد امين نخله ، خطاب به شخصى كه از وى درخواست كرده بود صد كلمه از سخنان آن حضرت را برگزيند ، تا وى به صورت كتابى منتشر سازد مىگويد :
« از من خواسته بودى كه يك صد كلمه از گفتار بليغترين و فصيحترين عرب ( ابوالحسن علىّ بن ابى طالب ) را انتخاب كنم تا آن را در كتابى منتشر كنى . فعلا از كتابهاى ادبى كه بايد براى اين منظور مورد استفاده قرار گيرد در اختيار ندارم جز چند كتاب كه از جمله انجيل بلاغت ( نهج البلاغه ) است .
اينك اين كتاب را در دست گرفتهام و صفحاتش را با انگشتانم ورق مىزنم ، به خدا قسم نمىدانم چگونه از ميان صدها كلمه گهربار يك صد كلمه آن را انتخاب كنم بلكه از انتخاب يك كلمه از ميان كلمههاى ديگر هم عاجزم ،
زيرا اين كار درست به اين مىماند كه دانه ياقوتى را از كنار دانه ديگر بردارم سرانجام اين كار را كردم ، در حالى كه دستم ياقوتهاى درخشنده را زير و رو مىكرد و چشمانم از پرتو نور آنها خيره شده بود 42 . » علامه شهرستانى از قول يك مسيحى ديگر چنين نقل كرده است : « در سال 1328 هجرى ، نرسيسيان رئيس منشيان كونسولگرى انگليس كه مردى
-----------
( 42 ) به نقل از كتاب پيرامون نهج البلاغه ، ص 57 .
[ 11 ]
فاضل و از پيروان مسيحيّت بود ، در بغداد ضمن گفتگو با من از نهج البلاغه سخن به ميان آورد . او معتقد بود كه نهج البلاغه بر هر سخن عربى برترى دارد ،
زيرا سخنان فراوان سهل و ممتنع و سجعهاى مشكل زيادى بدون كوچكترين تكلّف و تصنّع در آن آمده است كه در هيچ كتابى جز آن پيدا نمىشود . آنگاه براى تأييد نظريّه خود ، سطور زير را از سخنان نغز آن حضرت كه چگونگى آفرينش را بيان مىكند شاهد آورد : ام هذا الّذى أنشأه فى ظلمات الأرحام شعف الأستاء نطفة دهاقا و علقة محاقا و جنينا و راضعا و وليدا و يا فعا ثم منحه قلبا حافظا و لسانا لافظا و بصرا لاحظا : « و آيا كيست ؟ آن كه انسان را در تاريكيهاى رحمها و در پردههايى كه ( براى او ) مانند غلاف ( براى شمشير ) بود بيافريد در حالى كه نطفهاى بود ريخته شده ، و خونى بود سياه گرديده ( و از منى سفيد گرفته ) پس ( آن قطره منى ) در شكم مادر بچّهاى شد شيرخوار و پس از طى دوران شيرخوارگى ، كودكى شد بالغ و به حدّ رشد و تميز رسيد ، پس خداوند دلى نگاهدارنده ، زبانى سخن گوينده ، چشمى بيننده به او عنايت كرد 43 .
در حالى كه نامبرده از حسن سجع و زيبايى و موزونى و هماهنگى كلمهها در شگفت بود . . . گفت : « اگر اين خطيب با عظمت و اين گوينده زبر دست امروز بد همين عصر ما بر منبر كوفه مىنشست ، شما مىديديد كه به مسجد كوفه با آن همه وسعت خود ، از مردم مغرب زمين كه براى استفاده از درياى خروشان علم على ( ع ) گرد آمده بودند ، موج مىزد 44 . » استاد دانشگاه الأزهر ، دانشمند كم نظير اهل سنّت ، استاد ميرصفى ( متوفاى سال 1307 هجرى ) درباره كلام امام ( ع ) چنين اظهار نظر مىكند :
« . . . گمان نمىكنم براى اثبات موضوع : زيبايى تمدّن جديد ، جمال و سادگى قديم ، و شادى آفرينى قرآن كريم ، به دليلى بيشتر و بهتر از نهج البلاغه نيازمند باشيم . آن كتابى كه خداوند آن را دليل روشنى قرار داد تا ثابت كند كه على رضى اللّه عنه بهترين شاهد زنده نورانيّت و پرتو بخش قرآن و حكمت و دانش و هدايت و اعجاز و فصاحت آن كتاب آسمانى است . آيات و نشانههاى
-----------
( 43 ) خطبه 83 ، مطابق نهج البلاغه فيض الأسلام .
-----------
( 44 ) به نقل از كتاب پيرامون نهج البلاغه ، ص 60 59 .
[ 12 ]
حكمت ارزنده و قوانين صحيح سياست و پندهاى روشن و دلنشين و برهانهاى ما فوق تصوّر و بهترين آثار يك پيشواى حق است . هيچ يك از حكماى بزرگ و فلاسفه عالى مقام و نوابغ دهر ، نظير آن را نياوردهاند 45 . » هبة الدّين شهرستانى مىگويد :
« تعجّب و شگفتى ادبا تنها به ملاحظه نظم و هماهنگى و انسجام الفاظ نهج البلاغه نيست ، دهشت و تحيّر دانشمندان فقط از برترى و تفوّق معانى آن كه به سر حدّ اعجاز رسيده است نمىباشد ، بلكه علّت اصلى تحيّر و تعجّبشان به علّت تنوّع و گوناگون بودن اهداف و مقاصد اين خطبهها و سخنهاست : از قبيل پند و اندرز و امر به زهد و نهى از بديها و گناهان ،
دستورهاى جنگى ، تشويق مردم به جهاد ، تعليم فنون مختلف علم و بحثهاى عالى در مورد هيئت آسمانها ، اوضاع افلاك ، ابواب نجوم و اسرار جهان آفرينش و اثبات وجود خدا و بيانات متفاوت و پر تفنّن در معارف الهى و بحثهاى همه جانبه در توحيد و خداشناسى ، توصيف مبدأ و معاد و بحثهاى دامنهدار در امور كشور دارى و سياست و اداره شهرها و زندگى مردم و بالا بردن سطح دانش مردم و آشنا ساختن آنها با فضايل اخلاقى و انسانى و دينى و قوانينى اجتماعى و آداب معاشرت و مكارم اخلاق ، توصيف شاعرانه پديدههاى زندگى و مانند اينها از اهداف و مقاصد گوناگونى است كه به عالىترين مظاهر خود در نهج البلاغه آمده است 46 . » بىنظير بودن كلام امام و شخصيّت بىهمتاى او دانشمندان را به چنان خضوعى واداشته است كه كارلايل ، فيلسوف بزرگ انگليسى ، با صداى بلند مىگويد :
« امّا على ، ما را نمىرسد ، جز آن كه او را دوست بداريم و به او عشق بورزيم ، چه او جوانمردى بس عالىقدر و بزرگ نفس بود . از سرچشمه وجدانش خير و نيكى مىجوشيد ، از دلش شعلههاى شور و حماسه زبانه مىزد ، شجاعتر از شير ژيان بود ولى شجاعتى ممزوج با لطف و رحمت و
-----------
( 45 ) همان مأخذ ، ص 61 .
-----------
( 46 ) همان مأخذ ص 64 63 .
[ 13 ]
عواطف رقيق و رافت » 47 جورج جرداق دانشمند بنام مسيحى مىگويد :
« نزد حقيقت و تاريخ يكسان است ، او را بشناسيم يا نشناسيم . تاريخ و حقيقت گواهى مىدهند كه او وجدان بيدار و قهّار ، شهيد نامى ، پدر و بزرگ شهيدان علىّ بن ابى طالب صوت عدالت انسانى شخصيّت جاويدان شرق است .
« اى جهان چه مىشد ، اگر هر چه قدرت و قوّهدارى به كار مىبردى و در هر زمان عليى با آن عقلش ، با آن زبانش و با آن ذوالفقارش به عالم مىبخشيدى 48 » .
جران خليل متفكّر و انديشمند مىگويد : « على از دنيا در گذشت در حالى كه شهيد عظمت خود شد ، از دنيا چشم پوشيد در حالى كه نماز ميان دو لبش بود ، در گذشت در حالى كه دلش از شوق پروردگار لبريز بود ، و عرب حقيقت مقامش را نشناخت ، در گذشت مانند همه پيامبران بصير كه در كشورى وارد مىشوند كه كشور آنان نيست ، به سوى مردمى مىآيند كه مردم آنان نيستند و در زمانى نمودار مىشوند كه زمانشان نيست . ولى پروردگارا ، تو را در اين حكمتى است كه خوددانى 49 » .
شبلى شميل پيشواى مطلق ماديّون مىگويد : « امام علىّ بن ابى طالب بزرگ بزرگان جهان ، يكتا نسخه زمان بود كه جهان شرق و غرب در عالم قديم و جديد ، صورتى بسان اين نسخه كه مطابق اصلى باشد به خود نديده است 50 . » آرى عظمت مقام و ارجمندى سخنان امام همام موجب شد كه انديشمندان به فكر جمع آورى و تدوين سخنان امام و حكمتهاى متعاليه آن بزرگوار بيفتند و در اين زمينه كتب متعدّدى پيش از آن كه حتّى سيّد رضى به دنيا بيايد تأليف كنند .
-----------
( 47 ) كتاب الأمام على ، عبدالفتّاح عبد المقصود ، ص 15 مقدّمه .
-----------
( 48 ) همان مأخذ ، ص 18
-----------
( 49 ) همان مأخذ ، ص 13
-----------
( 50 ) همان مأخذ ، همان صفحه .
[ 14 ]
4 كتبى كه قبل از جمع آورى نهج البلاغه تحرير يافته است .
جاذبه و جامعيّت كلام امام ( ع ) علاقهمندان به دانش و حكمت را بر آن داشت كه از قرن اوّل هجرى دست به كار شوند و كتبى از مجموعه بيانات امام ( ع ) تأليف كنند ، از جمله :
1 خطب امير المؤمنين على ( ع ) ، تأليف زيدبن وهب الجهنى ( متوفّاى سال 96 ه . ق . ) 51 شيخ ابو جعفر طوسى در كتاب الفهرست از آن ياد كرده است .
2 كتاب خطب امير المؤمنين ( ع ) نوشته ابوالفضل نصر بن مزاحم منقرى كوفى ( متوفّاى سال 202 ه . ق . ) نجاشى در كتاب رجال خود در صفحه 301 ،
كتاب الجمل و كتاب النهروان و كتاب الغارات نصر بن مزاحم كه همه مشتمل بر خطبهها و نامههاى امير المؤمنين مىباشد نقل كرده است 52 .
3 خطب امير المؤمنين على ( ع ) تأليف محمّد بن عمر واقدى ( متوفّاى سال 207 ه . ق . ) كه ابن نديم در كتاب الفهرست خود ، ص 144 ، آثار وى را نقل كرده است .
4 كتاب خطب امير المؤمنين ، نوشته يعقوب اسماعيل بن مهران محمد السّكونى كوفى ( متوفّاى بعد از سال 148 ه . ق . ) اين كتاب تا قرن پنجم در دسترس بوده است .
5 كتاب خطب امير المؤمنين ، نوشته ابو محمّد سعده فرزند صدقة العبدى كوفى ، شهادت در سال 183 ه . ق .
6 كتاب خطب امير المؤمنين ، نوشته ابو الخير صالح بن ابو حمّاد رازى ( متوفّاى سال 214 ه . ق . ) 7 كتاب خطب على ( ع ) ، نوشته ابوالقاسم عبد العظيم بن عبداللّه بن حسن رازى ( متوفاى سال 250 ه . ق . ) 8 كتاب خطب على رضى اللّه عنه ، نوشته ابو اسحق ابراهيم بن الحكم بن ظهير فزارى كوفى ( متوفاى سال 177 ه . ق . ) 9 كتاب الخطب و كتاب الدّعا ، نوشته ابو اسحق ابراهيم بن سليمان
-----------
( 51 ) به نقل از كتاب « استناد نهج البلاغه » ، ص 103 ، تأليف امتياز عليخان عرشى
-----------
( 52 ) همان مأخذ ، ص 105 .
[ 15 ]
نهمى كوفى ، شيخ طوسى در كتاب فهرست خود ص 13 از وى ياد كرده و كتاب خلق السموات و كتاب مقتل امير المؤمنين را به وى نسبت مىدهد .
10 كتاب الجمل ، كتاب صفّين ، كتاب اهل النهروان ، كتاب الخوارج ،
كتاب الغارات ، كتاب مقتل على ( ع ) ، كتاب مقتل محمّد بن ابى بكر و الأشتر و محمد بن ابى حذيفه ، كتاب الشورى و مقتل عثمان تأليفات : ابو مخنف لوط بن يحيى ازدى غامدى متوفّاى قبل از سال 157 ه . ق . است كه ابن نديم كتابهاى فوق را در كتاب الفهرست ص 136 از وى دانسته است و تمام كتب فوق مشتمل بر خطب نامهها و بيانات امير المؤمنين ( ع ) است .
11 كتاب رسائل على ( ع ) ، كتاب كلام على ( ع ) فى الشورى ، كتاب الخطب المعربات و كتاب السقيفه ، كتاب مقتل عثمان ، كتاب بيعة امير المؤمنين ،
كتاب الجمل ، كتاب الحكمين ، كتاب النّهروان و كتاب مقتل امير المؤمنين ( ع ) از تأليفات ابو اسحق ابراهيم بن سعيد ثقفى كوفى متوفّاى سال 283 ه . ق .
است .
شيخ طوسى در كتاب فهرست ، صفحه 16 ، كتب فوق را به ابراهيم بن سعيد ثقفى نسبت داده و معتبر مىداند 53 .
12 خطب على كرّم اللّه وجهه ، تأليف ابو منذر هشام بن محمّد بن سائب كلبى متوفاى سال 205 ه . ق . ابن النديم 28 اثر از نامبرده در كتاب الفهرست ص 140 ذكر كرده است .
13 خطب على ( ع ) و كتبه الى عماله ، تأليف ابو الحسن علىّ بن محمد مدائنى متوفّاى سال 225 ه . ق . ابن النديم ، كتاب تاريخ الخلفاء و كتاب الأحداث را از تأليفات وى دانسته است .
14 كتاب المسترشد ، نوشته ابو جعفر محمّد بن جرير بن رستم طبرى ،
يكى از معاصرين ابن جرير طبرى مورّخ معروف و مشهور .
15 حدائق الاذهان فى اخبار آل محمد ( ص ) ، نوشته ابو الحسن علىّ بن الحسين بن علىّ المسعودى ، متوفّاى سال 346 ه . ق .
16 ادعية الائمة ، تأليف ابو طالب عبيد اللّه بن ابو زيد احمد بن يعقوب بن
-----------
( 53 ) همان مأخذ ، ص 105 104 .
[ 16 ]
نصر انبارى متوفّاى سال 356 ه . ق .
17 الكشف فيما يتعلّق بالسّقيفه ، و كتاب الضّياء الصّفاء ، فى تاريخ الائمه ،
تأليف ابو عبد اللّه احمد بن ابراهيم بن ابو رافع كوفى بغداد و استاد شيخ مفيد .
18 كتاب خطب على ( ع ) نوشته ابو احمد عبد العزيز بن يحيى بن احمد بن عيسى جلودى ازدى بصرى متوفّاى سال 332 ه . ق . [ 54 ] .
19 خطب امير المؤمنين ( ع ) ، تأليف القاضى نعمانى المصرى ، متوفّاى سال 363 ه . ق .
20 ابو العبّاس يعقوب بن احمد صميرى ، كتابى درباره كلام و خطبههاى امام عليه السلام تأليف كرده است 55 .
كتبى كه در بالا ذكر شد كتابهايى هستند كه قبل از گردآورى نهج البلاغه ،
توسّط دانشمندان اسلامى تأليف و در اختيار طالبان حق و حقيقت نهاده شده است .
آقاى منزوى در فهرست كتابخانه مشكات ص 299 تا 305 ، جلد دوّم ، شماره 168 انتشارات دانشگاه تهران سى و سه تن از راويان سخن امام ( ع ) پيش از شريف رضى و نيز چهارده تن از ناقلان سخنان على ( ع ) ، پس از شريف رضى و نيز چهارده تن از ناقلان سخنان على ( ع ) ، پس از شريف رضى را تا سده دهم هجرى بر شمرده است 56 .
علاوه بر كتابهايى كه بطور مستقل پيش از سيّد رضى درباره سخنان امام ( ع ) تأليف شده است كه بعضى از آنها را نام برديم ، مرحوم سيّد هبة الدين شهرستانى در كتاب وزين ما هو نهج البلاغه از ص 5 به بعد كتبى را نام مىبرد كه قبل از جمعآورى نهج البلاغه نگارش يافته و بمناسبتهايى ، خطب و سخنان امام ( ع ) را نقل كردهاند ، از جمله :
1 كتاب پرارج كافى نوشته محمّد بن يعقوب كلينى متوفّاى سال 329 ه . ق .
[ 54 ] نجاشى در كتاب رجال ، ص 167 ، و ابن النديم در كتاب فهرست ص 167 ، كتابهاى الجمل ،
الصفّين ، الحكمين ، الغارات ، الخوارج ، حروب على ( ع ) و چندين كتاب ديگر را از تأليفات احمد بن عيسى جلودى دانستهاند .
-----------
( 55 ) به نقل از كتاب استناد نهج البلاغه ، تأليف امتياز عليخان عرشى ، ص 107 .
-----------
( 56 ) همان مأخذ ، ص 13 .
[ 17 ]
2 كتاب روضة الواعظين تأليف محمّد بن حسن فتال نيشابورى .
3 كتابهاى احمد بن يحيى بلاذرى متوّفاى سال 279 ه . ق . از جمله كتاب فتوح البلدان .
4 كتابهاى ابو الفرج اصفهانى متوفاى سال 356 ه . ق . از جمله كتاب شريف الأغانى .
5 كتاب تحف العقول نوشته علىّ بن حسين بن شعبه حرّانى متوفاى سال 381 ه . ق .
6 كتاب العقد الفريد ابن عبد ربّه متوفاى سال 327 ه . ق .
7 كتابهاى مسعودى متوفّاى سال 346 ه . ق .
8 كتاب ارشاد مفيد متوفّاى سال 413 ه . ق .
9 كتاب محاسن احمد برقى متوفّاى سال 270 ه . ق .
10 كتابهاى محمّد بن سائب كلبى متوفّاى سال 146 ه . ق .
11 كتابهاى عبد الملك بن هشام متوفاى سال 213 ه . ق . 57 .
امّا با توجّه به آنچه دانشمند محترم سيّد عبد الزهرا حسينى خطيب در كتاب ارزشمند خود مصادر نهج البلاغه آوردهاند ، كتابهايى كه قبل از جمع آورى نهج البلاغه ، از كلام امام ( ع ) ، سخن به ميان آوردهاند بيش از تعدادى است كه مرحوم هبة الدين شهرستانى نقل كرده است . ما ذيلا به منظور مزيد اطلاع به بعضى از آنها اشاره مىكنيم :
1 كتابهاى ابو حيّان توحيدى متوفاى سال 380 ه . ق . از جمله كتاب الصّديق و الصداقه .
2 كتابهاى ابو عثمان جاحظ متوفاى سال 255 ه . ق . از جمله كتاب البيان و التّبيين .
3 المونق تاليف محمّد بن عمران المرزيانى متوفاى سال 384 ه . ق .
4 تأليفات جلودى متوفاى سال 332 از جمله كتاب صفّين .
5 كتاب صفّين نوشته ابراهيم بن حسن متوفاى سال 281 ه . ق .
6 كتابهاى نصر بن مزاحم از جمله كتاب صفّين .
7 دلايل الأمامة ، تأليف طبرى ، متوفّاى سال 363 ه . ق .
-----------
( 57 ) به نقل از كتاب پيرامون نهج البلاغه ، ص 116 .
[ 18 ]
8 طبقات الكبرى ، تأليف ابن سعد متوفاى سال 363 ه . ق .
9 المغازى ابو عثمان سعيد متوفّاى سال 249 ه . ق .
10 نقض العثمانيه ، ابو جعفر اسكافى متوفّاى سال 240 ه . ق .
11 تفسير عيّاشى ، تأليف عيّاشى متوفّاى سال 300 ه . ق .
12 كتاب الفتن ، نعيم بن حمّاد خزاعى متوفاى سال 228 ه . ق .
13 قوّت القلوب ابو طالب مكّى متوفاى سال 382 ه . ق .
14 كتاب القدر ، ابو داود ، متوفّاى سال 275 ه . ق .
15 الزواجر و المواعظ حسن بن عبد اللّه عسكرى ، متوفاى سال 383 ه . ق . 58 .
5 اسانيد و مصادر نهج البلاغه در ارتباط با مصادر و اسانيد نهج البلاغه تاكنون چندين كتاب نوشته شده است ، از جمله :
1 ما هو نهج البلاغه ، تأليف مرحوم هبة الدين شهرستانى .
2 مصادر نهج البلاغه فى مدارك نهج البلاغه ، كه به نقل كتاب استناد نهج البلاغه هنوز چاپ نشده است .
3 استناد نهج البلاغه ، از استاد امتياز عليخان عرش .
4 مصادر نهج البلاغه و اسانيده ، تأليف دانشمند گرانقدر آقاى سيّد عبد الزهراء الحسين الخطيب .
5 پژوهشى در اسناد و مدارك نهج البلاغه از سيّد محمّد مهدى جعفرى ،
نشر فرهنگ اسلامى ، 1356 تهران .
6 مدارك نهج البلاغه ، نوشته رضا استادى .
آقاى منزوى ، در فهرست كتابخانه مرحوم مشكات ، ج 2 311 ، شماره 168 ، چاپ دانشگاه تهران 1332 ، مىنويسد : « كارهايى كه براى نهج البلاغه به شمار آوردهام 204 كار است كه 100 كار پيش از سال 1000 ه . ق . و 43 كار پس از 1300 ه . ق و 61 كار در اين سه قرن انجام شده است 59 . طالبان
-----------
( 58 ) به نقل از كتاب المعجم المفهرست نوشته آقايان محمّدى دشتى و سيد كاظم محمّدى ص 1424 1377 .
-----------
( 59 ) به نقل از كتاب استناد نهج البلاغه ، ص 14 13 .
[ 19 ]
تحقيق بيشتر در مصادر نهج البلاغه به كتابهاى ياد شده فوق مراجعه نمايند . » 6 بعضى از شرحهايى كه بر نهج البلاغه نوشته شده است پس از جمع آورى خطبهها و سخنان امام ( ع ) به وسيله سيّد رضى ( ره ) دانشمندان دريافتند كه چه گنجينه بىنظيرى فراهم آمده است و در صدد بر آمدند هر يك فراخور توان علمى خود از اين خوان نعمت توشه برگيرند . از جمله دانشمندان مشهورى كه بر نهج البلاغه شرح نوشتهاند و از متقدّمين شمرده مىشوند عبارتند از :
1 ابو الحسين بيهقى كه نخستين شرح را بر نهج البلاغه نوشته و آن را معارج نهج البلاغه ناميده است .
2 احمد بن محمّد الوبرى خوارزمى از بزرگان قرن پنجم است و علىّ بن زيد بيهقى در شرح خود از وى ياد كرده است .
3 شرح ضياء الدّين ابى الرّضا فضل اللّه راوندى . علامه مجلسى در فتن بحار الانوار از اين شرح نقل مىكند . فضل اللّه راوندى در 552 ه . ق . وفات يافته است .
4 شرح نهج البلاغه نفايس ، اين كتاب از دانشمندان اهل سنّت است كه كوتاه و گزيدهاى از خطب و كتب مىباشد .
5 قطب الدين راوندى كه منهاج البراعه را در شرح نهج البلاغه در دو جلد تأليف كرد و در 553 ه . ق . وفات يافت .
6 حدائق الحدائق ، تأليف ابوالحسين محمّد بن حسين مشهور به قطب الدين كيدرى .
7 يكى از مشهورترين شرحهاى نهج البلاغه ، شرح على بن ناصر است به نام اعلام نهج البلاغه . گويند علىّ بن ناصر معاصر سيّد رضى بوده و مؤلّف كشف المحجوب اين مطلب را عنوان كرده و ديگران از وى نقل كردهاند [ 60 ] .
[ 60 ] محقّق محترم حاج شيخ عزيز اللّه عطاردى در كتاب « كاوش در نهج البلاغه » نسبت كتاب اعلام نهج البلاغه را به علىّ بن ناصر صحيح ندانسته ، معتقدند با تحقيقى كه انجام دادهاند نويسنده كتاب مزبور مشخص نيست . و اولين شرح نوشته بر نهج البلاغه را نوشته سيّد مرتضى علم الهدا مىدانند . كاوش در نهج البلاغه تأليف هيأت تحريريه بنياد نهج البلاغه ، ص 287 228 مقاله آقاى عطاردى .
شرحهايى كه فوقا ذكر شده تلخيصى از كتابهاى : ما هو نهج البلاغه ، استناد نهج البلاغه ، كاوشى در نهج البلاغه و مقدّمه ناشر شرح ابن ميثم است .
[ 20 ]
8 شرح ابو الفضايل حسن بن محمّد صفائى كه در سال 577 ه . ق .
در پاكستان تولّد يافت .
9 شرح قاضى عبد الجبّار معتزلى 10 شرح افضل الدين حسن بن علىّ بن احمد ماه آبادى .
11 شرح علامه حلّى كه تا خطبه 52 نهج البلاغه را تفسير كرده است .
12 شرح دانشمند و محقّق مشهور افندى ( ره ) .
13 رضى الدّين علىّ بن موسى بن طاوس حلّى .
14 محمّد بن عمر فخر رازى . قفطى در آثار الأحكام از وى نام برده است .
15 شرح امام محمود ملاّ حسن خوارزمى . علىّ بن زيد بيهقى در كتاب معارج از اين شرح ياد كرده است .
16 سعيد الدّين مسعود تفتازانى كه در سال 792 در سرخس وفات يافته است .
17 شرح كمال الدين عبد الرحمن عتائقى كه در 732 ه . ق . نوشته شده است .
18 شرح ابو الحسن محمّد بن حسن بن حسن بيهقى كيدرى .
19 شرح ابن ابى الحديد معتزلى .
20 تلخيص شرح ابن ابى الحديد نوشته قاضى محمود طبيى 21 تلخيص شرح ابن ابى الحديد نوشته فخر الدين عبد اللّه مؤيّد باللّه كه به عقد النّضيد المستخرج من شرح ابن ابى الحديد نام گذارى شده است .
22 شرح بزرگ در چهار جلد نوشته كمال الدين عبد الرحمن حلّى ،
گزيدهاى است از شرح ابن ابى الحديد و قطب الدين كيدرى و قاضى عبد الجبّار و ابن ميثم .
23 شرح كمال الدين ميثم بن علىّ بن ميثم بحرانى 24 شرح جلال الدين عبد الحق اردبيلى 25 شرح امام مؤيّد باللّه يحيى بن حمزه علوى كه نسبتش به امام هادى مىرسد ، بر نهج البلاغه شرحى نوشته و نامش را الديباج المضىء
[ 21 ]
نهاده است . نسخهاى از اين شرح كه در سال 701 تحرير شده ، در كتابخانه شيخ محمّد سماوى در نجف اشرف مىباشد .
26 شرح شيخ ابو الفضل يحيى بن ابى طى نجّارى كه در سال 575 در حلب متولد شده است . اين شرح در شش جلد تأليف يافته است . برخى از متأخرين كه بر نهج البلاغه شرح و يا فهرست و نوشتهاند عبارتند از :
1 شرح مولى فتح اللّه كاشانى كه به نام تنبيه الغافلين و تذكرة العارفين معروف است .
2 شرح دانشمند فاضل علىّ بن حسين زورائى .
3 شرح دانشمند بزرگ شيخ حسين بن شهاب الدين حسين بن محمّد عاملى كركى .
4 شرح سيّد حبيب اللّه خوئى كه قسمت اعظم آن در چهارده جلد تا خطبه 218 تنظيم شده است .
و تتمّه آن يعنى جلد 15 16 17 و 18 به وسيله دانشمند محترم حسنزاده آملى و جلد 20 و 21 توسّط محمّد باقر كمرهاى با همان سبك كه آقاى خوئى كار كرده بود تكميل شده است 61 .
5 شرح فاضل نظام الدّين كيلانى به نام انوار الفصاحه .
6 شرح ملاّ صالح قزوينى .
7 شرح شيخ محمّد عبده دانشمند والا مقام مصرى .
8 شرح استاد بزرگوار محمّد نائل مير صفى .
9 شرح دانشمند و متفكّر معاصر آقاى محمد تقى جعفرى .
7 معجم و فهرستهاى نهج البلاغه علاوه بر مصادر و اسانيد و شرحهايى كه بر نهج البلاغه نوشته شده است ، نويسندگانى براى اين كه طالبان را در جهت بهتر بهره گرفتن از نهج البلاغه يارى كنند ، فهرستهايى براى نهج البلاغه نوشته و نشر دادهاند . ذيلا به بعضى از آنها اشاره مىكنيم :
1 الكاشف نوشته دكتر جواد مصطفوى در يك جلد .
-----------
( 61 ) به نقل از كتاب پيرامون نهج البلاغه ، ترجمه ما هو نهج البلاغه .
[ 22 ]
2 قاموس نهج البلاغه تأليف محمّد على شرقى ، در 3 جلد .
3 تصنيف نهج البلاغه نوشته ، لبيب بيضون در يك جلد كه فهرست موضوعى است .
4 المعجم المفهرست نوشته آقايان محمد دشتى و سيّد كاظم محمّدى كه الحق در نوع خود بهترين و در 1460 صفحه چاپ شده است .
5 . . . نهج البلاغه دكتر صبحى صالح كه فهرستهاى متنوّعى بر اين نهج البلاغه ترتيب داده است .
6 الدّليل على موضوعات نهج البلاغه ، نوشته على انصارى .
7 الهادى الى موضوعات نهج البلاغه ، نوشته على مشكينى .
8 المعجم لموضوعات نهج البلاغه ، تأليف اويس كريم محمّد .
8 ترجمههاى نهج البلاغه ناگفته نماند كه هر قدر دانش بشر شكوفاتر و توجّه انسانها به حقايق هستى بيشتر مىشود اهميّت كلام مولى افزونتر مىشود ، دليل اين مدّعا آن است كه در قرن حاضر صدها مقاله ، كتاب و ترجمه درباره نهج البلاغه نوشته شده و يا در حال كتابت است از جمله :
1 ترجمه و شرح گونه سيّد على نقى فيض الأسلام ، كه تاكنون چندين بار چاپ شده است .
2 ترجمه و شرح گونه محمّد على انصارى قمى در يك جلد .
3 ترجمه دكتر اسد اللّه مبشّرى .
4 ترجمه محمّد مقيمى .
5 ترجمه مصطفى زمانى .
6 ترجمه احمد سپهر خراسانى .
7 ترجمه نهج البلاغه به زبان انگليسى توسّط فاضل محترم محمّد عسكرى جعفرى كه مكرّرا چاپ شده است .
8 ترجمه نهج البلاغه به زبان انگليسى بوسيله دانشمند محترم سيّد عليرضا ، در دو جلد .
9 ترجمه نهج البلاغه به زبان انگليسى بوسيله دانشمند معظم مفتى جعفرى حسينى در يك جلد .
[ 23 ]
10 ترجمه شرح ابن ابى الحديد كه توسّط شمس بن محمّد بن مراد به سال 1013 . ه . ق . به فارسى برگردانيده شد و گويند كه اين كار در روزگار شاه سليمان ( 1105 1077 ه . ق . ) انجام شده است 62 .
11 ترجمه بخشى از نهج البلاغه ، خليل كمرهاى .
12 ترجمه محمّد جواد شريعت .
13 ترجمه جواد فاضل كه فرازهايى از نهج البلاغه را ترجمه كرده است .
14 ترجمه محسن فارسى .
15 شگفتيهاى نهج البلاغه ، ترجمه فخر الدين حجازى ، و ترجمههاى مختلف ديگرى كه هر كدام به بخشى از نهج البلاغه پرداخته است اخيرا بنياد نهج البلاغه به همّت دانشمندان اسلامى ، مقالات و كتابهاى زيادى پيرامون نهج البلاغه نشر داده است كه اشاره به همه آنها از حوصله اين مقال بيرون است [ 63 ] .
در ميان شرحهايى كه متقدّمين بر نهج البلاغه نوشتهاند ، هر چند شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد به لحاظ قدمت ، تفصيل و نقل قول در ميان كتابهاى مختلفى كه امروزه بر اثر مرور زمان از دسترس ما خارجاند ،
جايگاه ويژهاى دارد ، امّا شرح نهج البلاغه كبير ابن ميثم بحرانى ملقّب به كمال الدّين و مفيد الدّين و عالم ربّانى كه در سال 677 ه . ق . نوشته شده و مورد تقدير و ستايش خواجه نصير الدين طوسى و ملا صدراى شيرازى و استاد علامه حلّى و سيّد عبد الكريم بن طاوس بوده ، با اهميّت و ممتاز است .
از ميثم بن علىّ بن ميثم بحرانى تأليفات فراوانى ذكر كردهاند ، 64 از جمله مصباح السالكين ، اختيار مصباح السالكين ، منهاج العارفين فى شرح كلمات
-----------
( 62 ) كتاب استناد نهج البلاغه ، تأليف ، امتياز عليخان عرشى ، ص 132 .
[ 63 ] براى آگاهى بيشتر از شرح و ترجمههاى نهج البلاغه بايد به كتاب نهج البلاغه و گرد آورنده آن از انتشارات كنگره جهانى نهج البلاغه مراجعه كرد .
-----------
( 64 ) كتاب استناد نهج البلاغه ، ص 133 .
[ 24 ]
امير المؤمنين ( ع ) و شرح كبير نهج البلاغه كه آخرين بار در سال 1384 ه . ق .
مؤسّسه النصر از روى نسخه مصر در پنج جلد چاپ كرده و در كتابخانههاى ايران نسخههاى خطى آن نيز موجود است 65 .
دانشمند محترم آقاى خاتمى كه به عنوان مقدّمه ناشر ، چهارده صفحه در آغاز جلد اوّل آخرين چاپ ، چاپ مؤسّسه النّصر تهران ، نوشته است تأليفات ديگرى براى ابن ميثم به شرح زير نام مىبرد :
1 آداب البحث .
2 استقصاء النظر فى امامة الأئمّة الأثنى عشر .
3 البحر الخضّم .
4 تجريد البلاغه ، روايت شده است كه اين كتاب را براى نظام الدين ابى منصور محمّد جوينى تأليف كرده است .
5 شرح الأشارات كه اصل آن نوشته استادش على بن سليمان بحرانى است .
6 قواعد المرام ، فقيه شهيد امام احمد علىّ عاملى تصريح كرده است كه آن را در نزد سيّد جعفر موسوى كركى عاملى خوانده و مدعى است كه آن ،
در علم كلام كتاب جامعى است 66 .
7 النّجاة فى القيامة فى تحقيق أمر الأمامة استاد بزرگوارش علىّ بن محمّد بن حسن بن شهيد در كتاب خود درّ المنثور از آن نام برده و مطالبى از آن را در كتاب خود نقل كرده است .
شيخ سليمان بن عبد اللّه در رسالهاش السّلافة البهيّة ، كتاب الأستغاثه را از تأليفات ابن ميثم دانسته است ، ولى بعضى از نويسندگان در نسبت اين كتاب به ابن ميثم ترديد كردهاند 67 .
در ميان كتابهاى ياد شده ، شرح كبير نهج البلاغه از اهميّت خاصّى برخوردار است و چنان كه از مقدّمه خود شارح صفحه چهار استفاده مىشود
-----------
( 65 ) همان مأخذ .
-----------
( 66 ) مقدمه ناشر ، شرح نهج البلاغه ، ص 9 8 .
-----------
( 67 ) همان مأخذ .
[ 25 ]
تشويق علاء الدّين عطاملك جوينى حاكم بغداد و عراق [ 68 ] سبب شده است تا او شرح كبير نهج البلاغه را بنويسد و سپس بخاطر فرزندان عطاملك ابو منصور محمد ، و مظفر الدّين ابو العباس شرح كبير را دو بار خلاصه كرده و آن را شرح متوسّط و صغير ناميده است . برخى شرح كلمات قصار ابن ميثم را شرح سوّم او شمردهاند 69 .
9 اساتيد ابن ميثم و كسانى كه از وى نقل روايت كردهاند .
ابن ميثم بحرانى در نزد بزرگان علم و دانش همانند مرحوم محقّق صاحب شرائع ألاسلام و اسعد بن عبد القاهر بن اسعد اصفهانى و كمال الدين علىّ بن سليمان بحرانى نويسنده كتاب الأشارات كسب دانش كرده و به اوج عظمت علمى دست يافت . در بلندى مقام وى همين بس كه نخبگانى مانند علامه حلّى و حسين بن حمّاد بن ابى الخير ليثى واسطى زاهد معروف ، و عبد الكريم احمد بن طاوس از وى نقل روايت كردهاند . بنابر بعضى از روايات خواجه نصير طوسى در خدمت وى تلمّذ كرده است و مير سيّد شريف جرجانى از آثار او استفاده فراوان برده است 70 .
10 زادگاه و محلّ وفات ابن ميثم آنچه مسلّم است اين است كه ابن ميثم در مجمع الجزاير بحرين به دنيا آمده و پس از وفات در مقبره جدّش « المعلى » در قريه « هلتا » از قراء بحرين ، به خاك سپرده شده است 71 .
[ 68 ] عطاملك جوينى ملقّب به علاء الدّين بن بهاء الدّين محمّد برادر شمس الدّين محمّد صاحب ديوان از رجال و مورّخان اوايل دوره مغول « و . 623 ف 681 ه . ق . » وى از آغاز جوانى وارد كارهاى ديوانى شد و از عمّال امير ارغون آقا حكمران خراسان گرديد . عطاملك چند بار در خدمت امير ارغون به « قراقروم » پايتخت مغولستان سفر كرد ، همين سفرها بود كه زمينه نوشتن تاريخ جهان گشاى جوينى را فراهم ساخت . وى در سال 654 توسّط امير ارغون به هلاكو معرّفى شد و نزد او تقرّب يافت . پس از فوت هلاكو ، وى و برادرش صاحب ديوان ، سبب رونق دولت « آياقا » بودند و عطاملك حكومت بغداد و عراق يافت . ( فرهنگ فارسى دكتر معين ،
بخش اعلام ، ص 1183 ) .
-----------
( 69 ) كتاب استناد نهج البلاغه ، ص 133 ، تأليف امتياز عليخان عرشى .
-----------
( 70 ) همان مأخذ ، ص 133 .
-----------
( 71 ) مقدمه ناشر ، ص 13 .
[ 26 ]
در تاريخ فوت ابن ميثم اختلاف نظر است ، بعضى وفات او را در 699 ه . ق . دانستهاند و ديگران كه قول بيشترين است 679 ثبت كردهاند . اگر تاريخ فوت عطاملك جوينى را چنان كه دكتر معين در اعلام لغت نامه خود 681 آورده است در نظر بگيريم ، لازم مىآيد كه ابن ميثم پيش از عطاملك از دنيا رفته باشد ، هر چند آقاى خاتمى در مقدّمه ناشر احتمال مىدهد كه ابن ميثم دو سال بعد از عطاملك جوينى زنده بوده است . با صحّت احتمال قول آقاى خاتمى بايد ابن ميثم بعد از 681 ه . ق . وفات [ 1 ] يافته باشد .
بنا به روايتى ابن ميثم شرح خود را در 677 ه . ق . به پايان برده است 72 . حال اگر تاريخ وفات ابن ميثم را 679 ه . ق . بدانيم ، كتابت شرح دو سال قبل از فوتش پايان يافته است .
حوادث زمان و تاخت و تاز مغولها در آغاز موجب گرفتاريهاى فراوان جامعه اسلامى بويژه دانشمندان شد . ليكن با نفوذ بعضى از افراد آگاه و هوشمند در دستگاه حاكم زمان ، مانند خواجه طوسى و عطاملك جوينى ، از مشكلات كاسته شد و راه براى پىگيرى كارهاى علمى هموار گرديد .
ابن ميثم در همين راستا فرصتى يافت تا به بغداد ، مهد دانش آن زمان ، سفر كند و از بركت مصاحبت علاءالدين عطاملك جوينى بهره گيرد و شرح نهج البلاغه خود را با اشاره وى كه مردى فاضل و علم دوست بود ، تدوين كند . شارح در مقدّمه خود از عطاملك فراوان تمجيد كرده ، و او را بر ديندارى و تدبير امور مملكت ستوده است .
11 ويژگيهاى شرح نهج البلاغه ابن ميثم 1 ابن ميثم در آغاز شرح به سبك بيهقى و كيدرى ، بحث الفاظ را براى آمادگى ذهن خوانندگان به طور مبسوطى آورده و آنگاه به شرح خطبهها ،
نامهها و ديگر گفتار امام ( ع ) پرداخته است . هر چند بعدها مرحوم ميرزا حبيب اللّه خويى در شرح نهج البلاغه خود ، اين روش را به كار برده است ليكن
[ 1 ] در مورد در گذشت ابن ميثم به شرح صد كلمه امير المؤمنين ( ع ) ترجمه عبد العلى صاحبى ( ويراستار اين كتاب ) ، ص 25 ، پانوشت شماره 9 ، رجوع كنيد كه به روايت كشف الظنون 699 ، يعنى سنه « تسع و تسعين و ستمائه » است و منشاء اختلاف تصحيف سبعين به تسعين يا عكس آن است .
-----------
( 72 ) استناد نهج البلاغه ، ص 134 .
[ 27 ]
فضيلت از آن كسى است كه به مصداق آيه كريمه : السّابقون السّابقون بر اين كار سبقت گرفته است .
در بحث الفاظ ، ابن ميثم سه قاعده ترتيب داده كه هر قاعدهاى به چند قسم و هر قسمى به چند فصل و هر فصلى به چند بحث مطابق نمودار صفحه بعد تقسيم شده است :
قاعده اوّل را درباره دلالت الفاظ بر معانى آورده ، و پيرامون ويژگيهاى الفاظ مفرد ، مركّب ، تشبيه ، استعاره ، مجاز ، حقيقت و . . . بحث مىكند .
قاعده دوّم را در تعريف خطابه و فايده آن آورده است .
قاعده سوّم را به بيان فضيلت امام ( ع ) سابقه ايمان ، زهد و تقواى آن حضرت از ديدگاه روايات رسول گرامى اسلام ، و تقرّب آن بزرگوار نسبت به پيامبر ( ص ) اختصاص داده است .
بحث الفاظ كه به عنوان مقدّمه شارح در آغاز كتاب آمده بحث نسبتا مفصّلى است و در فهم زيبايى كلام امام ( ع ) فوق العاده مؤثر است . ما براى مزيد اطلاع خواننده و آشنايى با سبك تقسيم مطالب به قسمتى از آن در صفحه 28 اشاره مىكنيم .
2 شرح نهج البلاغه ابن ميثم دقيقا ، يك شرح كلامى و فلسفى است .
بر خلاف شرح ابن ابى الحديد كه بيشتر به وقايع تاريخى پرداخته ، و كوشيده است سخن امام ( ع ) را در رابطه با حوادث گذشته و پيشامدهاى آينده توضيح دهد . هر چند كه مباحث تاريخى در جاى خود بسى لازم و ضرورى است و روشنگرى خاصّى به آيندگان نسبت به گذشته مىدهد ، امّا سخن امام ( ع ) بيشتر در رابطه با ايمان و اعتقاد و رفتار اخلاقى و اجتماعى بيان شده است . ابن ميثم با چنين ديدى از نهج البلاغه تلاش مىكند ، تا ژرفاى كلام امام ( ع ) در زمينه مسائل اعتقادى ، مبدأ و معاد ، هدايت و ارشاد را مورد تحقيق و مداقّه قرار داده ، عمق سخنان آن حضرت را به قدر توان شرح و بسط دهد . در همين راستا اگر كسى بخواهد تبحّر فوق العاده ابن ميثم بحرانى را در مباحث كلامى و فلسفى و اهميّت شرح كبير او را نسبت به ديگر شروح بسنجد ، كافى است كه بدقّت شرح اوّلين خطبه را مطالعه كند تا صحّت اين داورى برايش محرز و مسلّم شود .
بها دادن ابن ميثم به جنبههاى معقول و كلامى گفتار امام ( ع ) موجب
[ 28 ]
قاعده اوّل قسم اوّل فصل اوّل 1 بحث اوّل : دلالت لفظ بر معنى يا مطابقه ، يا تضمّن و يا التزام است 2 بحث دوّم : كيفيّت دلالت لفظ بر معنى 3 بحث سوّم : دلالت تضمّنى چگونه حاصل مىشود ؟
4 بحث چهارم : دلالت حقيقى چيست ؟
فصل دوّم 1 بحث اوّل : لفظ يا بر مفرد دلالت مىكند و يا بر مركب 2 بحث دوّم : لفظ مفرد چگونه حاصل مىشود ؟ و جزء حقيقى چيست ؟
3 بحث سوّم : مفهوم كلّى 4 بحث چهارم : كلّى متواطى و مشكك چگونه كلّيى است ؟
5 بحث پنجم : در تعريف اسم و فعل و حرف .
6 بحث ششم : معناى خبر و انشاء 7 بحث هفتم : مدلول لفظ يا مفرد است و يا مركب 8 بحث هشتم : دلالت اقتضا و شرط چيست ؟
فصل سوّم 1 بحث اوّل : در حقيقت ( اشتقاق ) 2 بحث دوّم : آيا مشتق جداى از مشتّق منه معنى دارد يا خير ؟
3 بحث سوّم : آيا با صدق مشتق ، معنى مشتق منه باقى خواهد بود ؟
4 بحث چهارم : آيا از اسمهايى مانند « لبن و تمر » مىتوان اسمى را مشتق كرد 5 بحث پنجم : مفهوم مشتق چيست ؟
فصل چهارم 1 بحث اوّل : در معناى ترادف .
2 بحث دوّم : در اسباب ترادف .
3 بحث سوّم : آيا اسمهاى مترادف مىتوانند در محل يكديگر قرار گيرند 4 بحث چهارم : درباره اقسام تأكيد 5 بحث پنجم : آيا لفظ تأكيد كننده مىتواند بر تأكيد شده مقدّم شود ؟
فصل پنجم 1 بحث اوّل : درباره لفظ مشترك 2 بحث دوّم : در اقسام مشترك 3 بحث سوّم : درباره اسباب اشتراك 4 بحث چهارم : آيا لفظ مشترك را در همه معانىاش مىتوان استعمال كرد ؟
5 بحث پنجم : آيا لفظ مشترك بدون قرينه بر يكى از معانى خود دلالت مىكند ؟
قسم دوّم در تعريف بلاغت و فصاحت بحث مىكند و كيفيت تقسيم بندى آن به طريقى است كه در قسم اوّل متذكّر شديم
[ 29 ]
شده است كه بعدها ميرزا حبيب اللّه خويى ( ره ) با وجودى كه شرح ابن ميثم را ، بر ساير شروح ترجيح داده از آن انتقاد كرده ، به نوشتن شرح خود مبادرت ورزد 73 ،
در حالى كه به نظر ما نقطه قوّت اين شرح ، توجيهات كلامى و فلسفى آن است ،
چه اگر ضعفى براى شرح ابن ميثم در نظر بگيريم بعضا همان مواردى است كه نامبرده تأويلات روايى كرده و اخبار ضعيف را مورد استناد قرار داده است .
3 ابن ميثم با وجودى كه شيعه و از ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت است و خضوع خاصى نسبت به مولاى متّقيان امير المؤمنين ( ع ) داشته است ، با اين وصف در شرح كلام امام هر جا كه سخن از خلفاى سه گانه ( ابوبكر عمر و عثمان ) به ميان آمده است ، نزاكت قلم و بيان را حفظ ، و چنان كه خود در مقدّمه شرح اظهار داشته ، با متانت خاصى برخورد كرده است ، با اين كه موضع گيريهاى حادّ زمان ايشان چنين چيزى را ايجاب نمىكرده است . دليل روشن اين ادّعا آن است كه ابن ابى الحديد معتزلى را به علّت منصفانه برخورد كردن با مسائل اجتماعى و سياسى نهج البلاغه ، تا روزگار صفويّه شيعه مىدانستهاند 74 .
4 شارح كوشش كرده ، تا آنجا كه ممكن است ، علّت و مناسبت ايراد خطبه و كلام امام ( ع ) را ذكر كند و توضيح دهد كه در چه وقت و در كجا و به چه مناسبتى اين سخن از امام ( ع ) صدور يافته است .
5 سعى بليغ ابن ميثم در شرح بيانات امير المؤمنين ( ع ) بخصوص در مسائل اعتقادى اين است كه مبنايى براى كلام امام ( ع ) از آيات قرآنى ( كه حق هم همين است ) بيابد و دقيقا سخنان حضرت را در بر گرفته از كلام حق متعال و منطبق بر آن بداند .
6 ابن ميثم معتقد است كه اگر هدف از بعثت انبيا ، ارشاد خلق و هدايت آنها به سوى حضرت حق است كلام امام ( ع ) در بر دارنده تمام مقصد و هدف شريعت است و چون هيچ كلامى جامعيّت سخنان امام ( ع ) را ندارد پس بيانات آن بزرگوار جلوهاى از كلام خدا و پرتوى از گفتار رسول خدا ( ص )
-----------
( 73 ) همان مأخذ ، ص 154 .
-----------
( 74 ) همان مأخذ ص 132 .
[ 30 ]
است ، به همين دليل است كه اين شرح مشحون از آيات كريمه قرآن مىباشد و در توضيح گفتار امام ( ع ) آيات فراوانى را به كار گرفته و در اين جهت رنج فراوانى متحمل شده است .
7 براى روشنتر شدن سخنان امام ( ع ) ، شارح قبل از شرح ، لغات مشكل خطبه را معنى مىكند و آنگاه به تفسير كلام مىپردازد ، و هر جا كه در شرح مطلب نيازى به قواعد صرف و نحو و يا معانى و بيان باشد آنها را توضيح مىدهد . نظر به همين خصوصيات است كه خواندن مقدّمه مؤلف بدقّت ، براى فهم كلام امام ( ع ) ضرورت دارد .
با توجّه به ويژگيهائى كه در بالا براى اين شرح ذكر كرديم ، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى ، با وجودى كه دو اشكال مهم بر سر راه اين كار به شرح زير قرار داشت ، براى اولين بار تصميم به ترجمه شرح مذكور گرفت تا نفع اين اثر مهمّ را همگانى كند .
1 ترجمه يك اثر مهمّ فلسفى و برگردان آن به فارسى با عباراتى روان و زيبا كار سادهاى نيست . شايد دليل اين كه تاكنون كسى اقدام به ترجمه اين شرح نكرده ، و يا حداقل يكى از ادلّه ما مشكل بودن فهم اين شرح بوده است .
2 در اين شرايط دشوارى اقتصادى ، به لحاظ جنگ و تبعات آن از قبيل كمبود كاغذ و هزينه سنگين ترجمه چنين اثرى از توان مالى يك فرد و يا حتّى يك مؤسّسه در صورتى كه جنبه انتفاعى را در نظر داشته باشد بيرون است .
12 خاتمه مقال در خاتمه ، ضمن توفيق خواهى از حضرت سبحان براى كليّه افراد ،
مؤسّسات و بنگاههاى انتشاراتى كه براى نشر آثار دينى و فرهنگ اسلامى متحمّل رنج فراوان مىشوند و اجر و مزد كار خود را از خداى بزرگ مىخواهند و براى بنياد پژوهشهاى اسلامى كه در احياى ميراث علماى اسلامى بخصوص ترجمه شرح ابن ميثم بحرانى زحمت فراوانى را بر عهده دارد ،
أجر مضاعف و توفيق دو چندان را آرزومند است ، زيرا كرم وجود حق متعال بىنهايت و بخل و منع را بر آن ذات مقدّس راهى نيست .
اميدوار فضل بىكرانش پانزدهم شعبان المعظّم هزار و چهار صد و پانزده قمرى مطابق بيست و هفتم دى ماه هزار و سيصد و هفتاد و سه شمسى .
[ 31 ]
