مكان چيست ؟ مقصود از اينكه می‏گوئيم اين جسم در اين مكان قرار دارد ،
چيست ؟ و مكان جسم چيست ؟
درباب مكان در ميان قدما اختلاف نظر بوده است . شيخ اشراق مدعی است‏
كه مكان حقيقتی است مستقل از اجسام يعنی اجسام مادی كه در عالم وجود
دارد در فضائی قرار دارند كه آن فضا غير از آن اجسام است و اجسام در آن‏
فضا جا گرفته اند ، آن فضا خودش ثابت است وقتی كه جسم حركت می‏كند
قسمتی از فضا را رها می‏كند و قسمت ديگری را می‏گيرد . اين فضا را بعد
مجرد می‏نامند و اشراقيون قائلند كه غيرمتناهی است . اين يك نظريه‏
درباب مكان ( 1 ) .
نظريه ديگر درباب مكان متعلق به بوعلی و فلاسفه مشاء است . مطابق اين‏
نظريه مكان از همين اجسام به وجود می‏آيد ، اگر اين اجسام نباشند مكانی هم‏
نيست . مطابق نظريه شيخ اشراق اگر تمام اجسام عالم معدوم شود ، باز چيزی‏
وجود دارد كه همان فضای خالی از اجسام است ولی مطابق نظريه بوعلی اگر
تمام اجسام معدوم شود فضائی هم وجود نخواهد داشت و معدوم شدن آنها با
معدوم شدن تمام ابعاد مساوی است و فضا ساخته ذهن انسان است كه آن را از
اجسام انتزاع می‏كند و در حقيقت از اجسام پديد آمده است و هر جسمی به‏
اندازه خودش قسمتی از فضا را تشكيل داده است . ما به اندازه بدنمان‏
فضاء ايجاد كرده ايم و اگر نبوديم ناچار بايد جسم ديگر آن فضا را پر
می‏كرد . فلاسفه مشاء بر همين اساس قائل به امتناع خلاء بودند و می‏گفتند
معنای خلاء اين است كه فضا باشد و جسم به وجود آورنده آن نباشد و اين‏
محال است .
بنابراين نظريه كه اساسا فضا را همين اجسام به وجود می‏آورند ، مكان‏
يعنی نسبت اشياء به يكديگر . هر جسمی محاط است به اجسامی مثلا ما محاط
هستيم به زمين و لباس و هوا و نظاير آن ، مكان عبارت است از سطح مقعر
جسم

پاورقی :
1 - مرحوم آخوند به اين نظريه تمايل دارد و لذا در اينجا راجع به حرف‏
مشائين می‏گويد : عندهم .

405