هست ، نه در خارج بلكه در خارج عينيت است ، چون ساير معقولات ثانيه كه‏
ظرف عروض ذهن است و ظرف اتصاف خارج .
نتيجه اين بحث اين می‏شود كه : حركت امری است بين القوش و الفعل ،
حادثی است كه نيازمند به موضوعی است كه ثابت باشد ، و چنانچه حركت‏
برای موضوعش عارضی باشد ، نياز به علت متغير دارد . ولی آن علت ديگر
نمی تواند دارای علت متغير باشد ، چون علت آن طبيعت است ( و طبيعت‏
احيانا دارای حركت عرضی نيست ) پس بايد منتهی شود به حقيقتی كه نسبت‏
حركت به آن شی‏ء نسبت زوجيت به اربعه باشد ، يعنی حركت ذاتی آن باشد ،
و نياز به علتی كه به آن حركت بدهد ندارد ، بلكه نياز به علتی دارد كه‏
وجود آن را افاضه كند ( 1 ) .
پس خلاصه " حكمت مشرقيه " اين شد كه تمام حركتهای عرضيه بايد منتهی‏
بشود به حركت ذاتی ، يعنی حركتی كه لازمه ذات موضوعش باشد و اتصاف‏
موضوعش به آن نيازمند به علت نباشد ، و حركت از نفس موضوعش انتزاع‏
شود ، و هوالجوهر و هو الطبيعة الجوهريه . اين همان حركت جوهری است كه‏
مرحوم آخوند اينجا آورده ، با اينكه هنوز بحث حركت جوهريه نيامده است‏
، و اين عادت مرحوم آخوند است كه در مسائلی كه خودش تأسيس كرده مثل‏
حركت جوهريه و اصالت وجود و مانند آن ، شتابزده است و هر جا كه پيش‏
بيايد صحبتش را می‏كند .

پاورقی :
1 - اشكال : اين مفيض چون شی‏ء متحركی را افاضه می‏كند ، آيا لازم نيست‏
طبق قاعده " علةالمتغير متغير " متغير باشد .
پاسخ : نه آن قاعده اينجا نمی آيد ، چون مفروض اين است كه اين مفيض‏
خارج از طبيعت و ماوراء الطبيعه است و نسبت به او از بين رفتن معلول و
بقاء علت معنی ندارد ، اين حرف در طبيعت كه زمانی است می‏آيد ، چون در
اينجا انفكاك معلول از علت متصور است ، ولی ما می‏گوئيم طبيعت علتش‏
خود طبيعت نيست ، بلكه ماوراء طبيعت است ، و ماوراءالطبيعه محيط بر
زمان است ، نسبت به او عدم معلول معنی ندارد ، نسبت همه اشياء سابق‏
ولاحق و موجود و معدوم با او يكی است . و اين طبيعت است كه بين اجزائش‏
زوال و فنا نسبت به يكديگر متصور است .

271