را ] نداشته باشد ؟ نه ممكن نيست ، زيرا اين وسط كه هم معلول است و هم‏
علت بايد طرفی داشته باشد كه آن علت باشد و طرفی هم داشته باشد كه‏
معلول باشد . اين مطلب در موارد كم واسطه خيلی روشن است ، حالا اگر ما
به جای يك واسطه ده و صد و هزار بلكه ميليارد واسطه داشته باشيم ، باز
مطلب همين است و همه در خاصيت وسطيت مانند يكی هستند ، چون قاعده "
معلول المعلول معلول " همه اين وسطها را معلول علت اول ( ج ) می‏كند .
در اينجا مرحوم آخوند حرفش اينستكه نه دو سلسله بلكه اگر هزار سلسله‏
هم فرض بكنيم بالاخره بايد منتهی شود به متغير بالذات ، همين طور كه در
برهان وسط و طرف يك واسطه با هزار واسطه فرق نمی كند . اين سلسله ای كه‏
شما می‏آييد فرض می‏كنيد ، دو سلسله فرض می‏كنيد و می‏خواهيد حركات را با
سلسله ديگر توجيه بكنيد ، چون حكم سلسله حركت در آن سلسله ديگر هم جاری‏
است ، مانند سلسله حركت می‏شود ، و اگر به جای دو سلسله هزار سلسله هم‏
فرض بكنيد باز همه معلول طبيعتند ، و در حكم سلسله واحد هستند ، همه چون‏
متغير هستند طبيعت هم بايد متغير باشد .

اعتراض مرحوم جلوه بر توجيه ربط متغير به ثابت در فلسفه آخوند :

در اينجا يكی از دشوارترين مباحث اسفار ، يعنی مبحث ربط متغير به‏
ثابت مطرح می‏شود . در اين مبحث ، بعضی از فلاسفه ای كه بعد از آخوند
آمدند اساسا حرف ايشان را قبول نكردند و بسياری هم سكوت كردند ، و بعضی‏
ها هم كه دفاع كردند ، شايد دفاعشان خالی از خدشه و مناقشه نباشد ، و عده‏
ای هم خواستند اساسا حرف مرحوم آخوند را در اينجا رد بكنند . يكی از
كسانی كه در فلسفه تابع بوعلی است و نظر خوبی به فلسفه ملاصدرا نداشته‏
است ، مرحوم ميرزا ابوالحسن جلوه ( 1 ) است . ايشان بيشتر به فلسفه شيخ‏
اعتقاد داشته است و كوشش

پاورقی :
1 - در حدود اوائل اين قرن در تهران بوده و استاد اساتيد فلاسفه معاصر
بشمار >

300