است از قبيل رابطه عوارض اشياء با اشياء نيست . اشكال كننده بدون‏
تمييز اين دو رابطه آن تقسيمی را كه فقط در مورد عوارض می‏تواند صحيح‏
باشد ، در مورد صورت و فصل نيز بكار برده است .
عوارض اشياء و به تعبير بهتر اعراض ( 1 ) اشياء ، يعنی اموری كه خارج‏
از

پاورقی :
1 - بمنظور اجتناب از اشتباه و خلط معانی لفظ عرض با كلمات مشابه ،
در اينجا اصطلاحات مختلف اين لفظ را بيان می‏كنيم . در يك اصطلاح در
مبحث كليات خمس ، كليات را تقسيم می‏كنند به پنج قسم كه عبارتند از :
جنس و نوع و فصل و عرض خاص و عرض عام . سه تای اول را " ذاتی " و
دو تای آخر را " عرضی " می‏گويند . و غالبا هم می‏گويند عرض خاص و عرض‏
عام و بندرت عرضی خاص و عرضی عام گفته می‏شود در حاليكه بصورت اخير
تلفظ شود بهتر است و كمتر موجب اشتباه می‏گردد . در اين اصطلاح " عرضی‏
" و يا عرض در مقابل " ذاتی " قرار دارد :
در اصطلاح ديگری در باب مقولات ، كه ماهيات را دسته بندی می‏كنند ، "
عرض " در مقابل " جوهر " بكار می‏رود . و اين دو اصطلاح ربطی بهم‏
ندارند ممكن است يك چيز " ذاتی " باشد و در عين حال " عرض " در
مقابل جوهر ، باشد ، زيرا در باب كليات خمس " ذاتی " و " عرضی "
امری نسبی و مقايسه ای است . " ذاتی " يعنی شی‏ء خارج از ذات نباشد و
اين روشن است كه هر عرضی [ در مقابل جوهر ] ماهيتی دارد و جنس و فصل و
نوعی دارد و جنس و فصل خودش ذاتی خودش است . و در عين حال عرض [ در
مقابل جوهر ] دارای اموری و " عرضی " [ در مقابل ذاتی ] نيز هست .
از طرف ديگر " عرضی " باب كليات خمس ضرورتی ندارد كه " عرض "
[ از باب مقولات عشر ] باشد و ممكن است " جوهر " باشد . مثلا جنس و
فصل جواهر جوهرند اما جنس عرضی فصل و فصل عرضی جنس می‏باشد و هر دو ذاتی‏
نوع می‏باشند . پس جنس در عين حالی كه نسبت به فصل " عرضی " است ولی‏
" عرض " نيست بلكه جوهر است .
يك اصطلاح ديگری در مورد " ذاتی " در باب برهان در منطق بكار رفته‏
است كه بمعنای جزء لاينفك است ، يعنی محال است منفك شود . ذاتی باب‏
برهان اعم است از ذاتی باب ايساغوجی و عرضی های لازم همين باب ، زيرا
عرضی های لازم نيز لاينفك هستند .
عوارض يك اصطلاح و مفهوم اعم است . يعنی آن چيز كه ذاتی باب‏
ايساغوجی نباشد .
فخر رازی كه گفته است آن چه عارض جسم می‏شود ، اينكه گفتيم بهتر است‏
به عرض تعبير كنيم ، به اين دليل است كه فخر رازی چنين پنداشته كه جسم‏
بدون صورت نوعيه می‏تواند موجود شود ، بهمين دليل هر چه برای جسم فرض‏
كرده آن را بمنزله يك عرض برای يك موضوع و جوهر فرض كرده است . در
حاليكه آن چه كه بر جسم عارض می‏شود ممكن است از نوع صورت نوعيه باشد
كه صورت نوعيه عرض نيست .

131