آيا اگر اين امور علاوه بر غيرمتناهی بودن و علاوه بر مترتب بودن ،
اجتماع در وجود داشته باشند يعنی همزمان باشند ، چطور ؟ جواب اين است‏
كه چنين امری محال است . يعنی آن غيرمتناهی محال ، وجود امور غيرمتناهيه‏
مترتبه همزمان می‏باشد . اگر همزمان نباشد مثل تخم مرغ و مرغ و تخم مرغ و
مرغ الی غيرالنهايه ، چون در يك زمان اجتماع ندارند ، محال نيست ، اگر
چه ميان امور رابطه عليت هم نباشد . به همين دليل است كه فلاسفه ابعاد
عالم را متناهی می‏دانند چون می‏گويند لازمه نامتناهی بودن ابعاد عالم ،
وجود امور مترتبه غيرمتناهيه مجتمعه در زمان واحد است ( 1 ) .
حاصل كلام اينكه وجود امور مترتبه غيرمتناهيه مجتمعه در زمان واحد محال‏
است . يكی از اقسام اين امور مترتبه ، علل و معلولها هستند كه اجتماع‏
آنها بطور غيرمتناهی در زمان واحد محال است .
قيد " مجتمعه در زمان واحد " قيد بسيار لازم و نكته مهمی است . زيرا
دو نوع علت و معلول داريم . يك نوع كه به تسامح علت و معلول ناميده‏
می‏شوند و فلاسفه به آنها معدات و گاهی هم علل معده می‏گويند ، همه علل‏
طبيعی از اين قبيل است به آنها علل اعدادی می‏گويند نه علل ايجابی . مثل‏
گندم كه از گندم به وجود می‏آيد و يا تخم مرغی كه از مرغ به وجود می‏آيد و
همچنين پدران و مادران علت اعدادی برای فرزندان خود هستند . در علل‏
اعدادی همزمانی علت با معلول ضرورت ندارد ، ممكن است زمانهايشان متصل‏
باشد ولی ضرورت ندارد مجتمع

پاورقی :
1 - مسأله تناهی يا عدم تناهی ابعاد عالم از بسيار قديم مطرح بوده است‏
و هنوز هم از نظر كلی برای علم و فلسفه مجهول است . مسئله اين است كه‏
آيا عالم از تمام اطراف غيرمتناهی است يا از بعضی اطراف غيرمتناهی‏
است و يا اساسا از تمام اطراف متناهی و محدود است . فلاسفه قديم به‏
تناهی ابعاد عالم قائل هستند ، مانند ارسطو و بوعلی و ملاصدرا در ميان‏
فلاسفه قديم فلاسفه ای مانند ذيمقراطيس به غيرمتناهی بودن ابعاد عالم‏
معتقد بودند . امروزه نيز وحدت نظری وجود ندارد ، انيشتاين از كسانی‏
است كه به تناهی ابعاد عالم قائل است .

161