به وجود آورد كه تمام دنيای اسلام را به هم مربوط ساخت و عامل مهمی در خلق هر نوع اثر هنری گرديد ، تباين در هنر دينی و غير دينی آنطور كه دنيای غرب میشناسد در اينجا به كلی از بين رفته است . البته عبادتگاهها به علت احتياجات عملی ، شكل معماری خاصی پيدا كرده اند ولی تزيين آنها درست مطابق قواعدی بوده كه در مورد ابنيه غير دينی هم رعايت شده است ( 1 ) . ايضا میگويد : آنچه در اينجا كمال اهميت را دارد اينست كه با وجود برخوردهای شديد سياسی در قرون وسطی ، بين تمام كشورهای اسلامی روابطی وجود داشت كه نه تنها معاملات تجاری را رونق میداد ، بلكه امكان توسعه و تبادل پيشرفتهای فرهنگی را نيز ميسر میساخت . سفرنامههای جهانگردان و جغرافيدانان بزرگ عرب حاكی از آن است كه چگونه مردم يك كشور از مزايای كشورهای ديگر مطلع بوده اند . بنابراين جای هيچگونه تعجبی نيست اگر میبينيم كه كشفيات تكنيكی جديد و پيشرفتهای هنری با سرعت به همه جا راه پيدا كند . هر كس در مكتب جهان بينی غربی تعليم ديده است بايد پيش خود مجسم كند كه در دنيای اسلام شرائط اوليه ديگری حكمفرما بود و اين شرائط بيش از هر چيز در خلق آثار هنری مؤثر بود ( 2 ) . آنچه اين دانشمند میگويد اگر چه مخصوص ايران نيست ، و شامل تمام قلمرو اسلامی می شود ولی به هر حال شامل ايران هم هست نكته جالب در بيان اين دانشمند اينست كه میگويد مسلمانان از نژادهای مختلف بر روی اختلافات پاورقی : |