متكلمين شيعه اعم از ايرانی و غير ايرانی بسيارند . متكلمين شيعهايرانی نيز فراوانند . ما به عنوان نمونه افراد بالا را از قرن دوم تا قرنچهارم ياد كرديم در قرون متأخر اركان علم كلام اسلامی را متكلمين شيعهتشكيل ميدادهاند . پس از ظهور خواجه نصيرالدين طوسی حكيم و متكلم و رياضیدان و سياستمدارمعروف جهان اسلام و نگارش يافتن كتاب تجريد ، كلام شيعه اهميت بيشتریيافت بطوری كه از آن پس كتاب تجريد بيش از هر كتاب ديگر محور بحثهایكلامی در شيعه و سنی قرار گرفت . اما متكلمين عامه : بسياری از متكلمان اهل تسنن و شايد بيشترشانايرانيند ، قديميترين متكلم آنها حسن بصری و سپس شاگردش و اصل بن عطاءغزال است كه هر دو از موالی ميباشند . حسن بصری در نيمه دوم قرن اول ونيمه اول قرن دوم ميزيسته است . وفاتش در سال 110 واقع شده است ( 1 )و واصل كه شاگرد او است و از او انشعاب كرد و مستقل شد و راه جداگانهایگرفت و از آنجا مكتب معتزله پايهگذاری شد ، در سال 181 درگذشته است (2 ) . 3 - ابوالهذيل علاف ، اين مرد نيز از موالی است . او را پايهگذار كلامعقلی ميشمارند ، فوقالعاده زبردست بوده و با كتب فلسفی آشنائی داشتهاست . نويسندهای مجوسی بنام ميلاس داشت . اين نويسنده روزی عدهای ازمجوسيان را با ابوالهذيل در يك مجلس جمع كرد و درباره توحيد و ثنويتبحث كردند . ابوالهذيل آنها را محكوم كرد و ميلاس مسلمان شد . شبلینعمان ( 3 ) و ديگران نوشتهاند كه چندين هزار نفر ايرانی مجوسی بدستابوالهذيل مسلمان شدند . پاورقی : ( 1 ) ريحانةالادب ، جلد 1 صفحه . 269 ( 2 ) ابن خلكان جلد 5 صفحه 60 درالفهرست میگويد وی در سال 131درگذشته و ظاهرا اين صحيح است . ( 3 ) تاريخ علم كلام ، ترجمه فخر داعی صفحه . 29 |