آنچه تامل را برمیانگيزد اين است كه اولا ايرانيان اهل فن غنا و موسيقیبودند و در آن كار سابقه زيادی داشتند و عادتا آنها میبايست از نظر شرعیدنبال توجيه و تأويلی بروند و لااقل تسامح به خرج دهند ، ثانيا شيوع لهو وغنا در حجاز به وسيله ايرانيان صورت گرفت ، مغنيان معروف آن عصر بيشترايرانی بودهاند در عين حال در جو مذهبی آنروز ، ايرانيان بيش از سايرملتها تورع و پرهيزگاری نشان دادهاند . همچنانكه اشاره كرديم ، محل بحث جو و محيط مذهبی است ، اما محيطهایغيرمذهبی مانند دربار هارون و دستگاه برامكه شكل ديگر بود . نشر و تبليغ اسلام مسئله انتشار اسلام در جهان و كيفيت و علل آن ، خود مسئلهای مهم و قابلتوجه است . بديهی است كه فطری و منطقی بودن اين دين و هماهنگی آن بانواميس زندگی عامل اساسی انتشار آن است . مبلغان مسيحی جنگهای صدر اسلام را دستاويز قرار داده ، عامل نشر و توسعهاسلام را زور و جبر معرفی میكنند . اگر در جوهر يك دعوت دينی قدرتاقناع وجدانها وجود نداشته باشد محال است كه زور و جبر بتواند در مردمايمان و علاقه و شور و احساسات به وجود آورد . آری در صدر اسلام جنگهايیصورت گرفت و اسلام به حكم اينكه دينی است اجتماعی و تنها مسؤوليتسعادت فردی بشر را بر عهده نگرفته است ، بلكه مسئوليت سعادت جمعی بشررا نيز تعهد كرده است ، بعلاوه تفكيك سعادت فردی از سعادت جمعی ، واصل : " كار قيصر را به قيصر و كار خدا را به خدا وابگذار " را نادرستمیداند ، قانون جهاد را جزء دين قرار داد و عملی كرد ، اما بايد ديد هدفاسلام از جهاد چيست و مسلمين صدر اول با چه طبقهای جنگيدند ؟ آن جنگهاقدرت را از چه طبقهای گرفت ؟ و چه طبقهای را آزاد كرد ؟ گذشته از همه اينها ، مجاهدين اسلام به چه مناطقی رفتند ؟ و چه مناطق |
