قوله عليه السلام : و لقد رأيت اصحاب رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله الى آخره .
اين فراز از كلام امام ( ع ) در ستايش و مدح صحابه مخصوص ( پيامبر ) و بيان منزلت و مقام آنها در خائف بودن از خدا و دين اوست . و ترغيبى بر كسب چنان فضايل براى ديگران مىباشد . و با اين بيان « كه احدى را نديدهام مانند آنها باشد » شنوندگان را بر سر غيرت مىآورد تا مگر براى به دست آوردن فضيلتهاى عبادى اخلاقى كه اصحاب خاص رسول گرامى اسلام داشتند ، و اينان ندارند تلاش كنند . آنگاه حضرت اوصافى را به شرح زير براى صحابى خاص پيامبر حق ،
مىآورند .
1 موى سرشان پريشان و صورتشان خاك آورد است . اين كلام حضرت اشاره به لاغرى پوست بدن اصحاب و ترك زينت و لذّتهاى دنيوى آنها دارد .
2 شب را با قيام و سجده زنده مىدارند : اين جمله امام ( ع ) اشاره به اين است كه شب را بنماز صبح مىكنند ، چنان كه خداوند متعال در اين باره مىفرمايد :
وَ الّذينَ يَبيتون لِرَبّهم سُجّداً و قياماً [ 8 ] .
3 ميان پيشانى و صورتشان از جهت استراحت نوبت بندى كردهاند .
يعنى هرگاه يكى از آنها بر اثر سجده طولانى پيشانىاش خسته شود ، براى رفع خستگى آن ، صورت بر خاك مىنهد .
4 از ياد معاد همچون كسى هستند كه پا بر آتش سوزان گذاشته باشد .
[ 8 ] سوره فرقان ( 25 ) آيه ( 64 ) : آنان كه در رضاى پروردگارشان شب را به سجده و قيام سپرى مىكنند .
[ 858 ]
اين كلام اشاره به بيتابى و اضطرابى است كه از ياد معاد و ترس قيامت به آنها دست مىدهد ، چنان كه شخص پا بر آتش نهاده از حرارت آن تاب نمىآورد اينان نيز ناراحتند و بيتابى مىكنند .
5 ميان دو چشمشان « پيشانى » همچون زانوى بز ، بدليل سجدههاى طولانى پينه بسته است . وجه شباهت اين است كه جايگاه سجده در چهره آنها بتدريج كبود و پس از مدّتى پوستش مىميرد و سخت و سفت مىشود . چنان كه زانوى بز « بعلّت خوابيدن بر زانو » روى زمينهاى خشك و خشن پينه مىبندد .
6 هنگامى كه در نزد آنها ياد خدا آورده شود ، چنان چشمهايشان پر از اشك مىشود ، كه گريبان و دامنشان را تر مىكند .
بعضى از روات نهج البلاغه كلمه « جيوبهم » را « جباههم » كه بمعنى صورت است ، قرائت كردهاند . مطابق اين روايتتر شدن صورت از اشك چشم ،
در حال سجده ممكن است [ 9 ] .
چنان كه درخت از باد تند مىلرزد ، آنها از خوف عذاب پروردگار و يا محروم ماندن از رحمت الهى ترس دارند و بر خود مىلرزند .
گاهى ترس و اضطراب بدليل ترس از كيفر خداوند است و گاهى بدليل شوق و علاقه وافرى كه به ثواب خداست و انسان مىترسد كه از آن محروم شود .
اين سخن امام ( ع ) مطابق كلام حق تعالى است كه مىفرمايد : « الّذين اذا ذُكِرَ اللَّه وَ جِلت قُلُوبهم » [ 10 ] .
[ 9 ] تر شدن صورت از اشك چشم در حال سجده ممكن نيست . م .
[ 10 ] سوره انفال ( 8 ) آيه ( 2 ) : مومنان كسانى هستند كه هرگاه ياد خدا به ميان آيد دلهايشان ترسان مىشود .
[ 859 ]
