شرح
بايد دانست كه گواراترين ميوههاى بهشتى به نسبت نگريستن به جلوههاى جمال و كمال و كرامتهاى ربّانى ، معارف الهى مىباشد . سعادت يافتگان به دخول بهشت ، در رسيدن به اين نتايج معنوى داراى مراتب مختلف و متفاوت ،
برتر و پايينتراند .
بالاترين مرتبه را كسانى دارند كه از جهت كمال يافتن ، مرحله حدس و گمان را طى كرده و بجايى رسيدهاند ، كه نيازى به معلّم بشرى ندارند ، و در چنان مقام و شايستگى هستند كه از جهت قدرت تفكّر و انديشه ، قواى وهميّه و خياليّهشان تحت پوشش و فرمان عقلشان قرار دارد . و هرگز توجّهى به جهان محسوسات نداشته ، عالم معقولات و محتواى آن ، در نفسشان متجلّى شده است ، تا آن حد كه در خواب و بيدارى متوجّه عالم معقولات مىباشند و از اين مقام هم فراتر مىروند و تمام عالم طبيعت در نفسشان نقش مىبندد . و از چنان قدرت نفسانى برخوردار مىگردند ، كه مىتوانند در جهان طبيعت اثر بگذارند . و بدان فرمان دهند ، بدين پايه كه برسند نفس قدسيّه آنها جزو نفوس آسمانى مىشود .
اينان صاحبان نفوس قدسيّه ، و دارندگان مراتب والاى بهشت ، و مصداق :
السّابِقُونَ السّابِقون اُولئِكَ المُقرّبُون ، مىباشند .
اين گروه برترين نوع بشر ، و سزاوارترين كسان به درجات سعادت ، بهشت
[ 588 ]
خواهند بود . از اين مرتبه پايينتر كسانى هستند كه بجز ، مرتبه تصرّف در طبيعت ،
تمام مراتب ديگر را دارا هستند اينها را اصحاب يمين مىگويند كه خود شامل مراتبى به شرح زير مىباشند .
1 كسانى كه آمادگى استعداد طبيعى ، براى كامل كردن قوّه نظرى را دارا هستند ولى استعداد عملى آن را ندارند .
2 كسانى كه مرتبه قوّه نظرى ( استدلالى ) را بصورت وظيفه و با زحمت به دست مىآورند بدون آن كه آمادگى تصرّف طبيعى آن را داشته باشند و هيچ بهرهاى هم از نظر قوه عملى ندارند .
3 كسانى كه نه ، آمادگى طبيعى دارند و نه براى كسب آن ، در جهت قوّه نظرى كارى انجام دادهاند صرفا از نظر قوّه عملى آمادگى طبيعى دارند .
4 كسانى كه براى اصلاح اخلاق خود به دست آوردن صفات برجسته ، خود را بزحمت مىاندازند بدون اين كه طبعا آمادگى براى اين كارها داشته باشند . پس از آگاه شدن ، از تقسيم و توضيح مراتب افراد ، بايد دانست ، اشخاصى كه در ملكات شريفه نفسانى به مرتبه قرب الهى برسند ، در حقيقت به خوشيهاى بزرگ بهشت دست يافتهاند ، و به نعمتهاى مدام و شادمانى تمام ، در پيشگاه عظمت پروردگار جهانيان و جايگاه فضيلت ، در جوار رحمت حق نائل آمدهاند . اينان هيچگاه از بهشت اخراج نمىشوند ، آنچه را چشمشان ببيند و دلشان بخواهد در اختيارشان قرار مىگيرد . در بهشت جاويد خواهند بود ، چنان كه امام ( ع ) در عبارت فوق فرمود :
« لا يظعن مقيمها » : « سكنا گرفته در بهشت از آن بيرون نمىشود » زيرا خصوصيات جسم و بدن را ندارد و از تعارض نيرو و كشمكشهاى اندام مادّى كه منجر به پيرى و مرگ مىشود ، بدور است . سرمه ديدگان اين بهشتيان ، درخشش انوار الهى است ، كه بوسيله آن نور ، رحمت الهى را بدون مزاحمت مشاهده مىكنند .
امّا اصحاب يمين و دست راستيها كه ، درود آنان بروان پيامبر ( ص ) باد ،
[ 589 ]
تمام لذّتهاى ياد شده فوق را دارا هستند ولى بمرتبه « سابقون » نمىرسند ، ولى گاهى اندكى از خوشيهاى مقربين را بدانها مىچشانند ، چنان كه قرآن كريم ، در توصيف آشاميدنيهاى ابرار و نيكان بصراحت مىفرمايد : و مزاجهُ من تسنيم عيناً يَشْرَبُ بها المقربون [ 1 ] براى هر گروه و دستهاى مقام و جايگاه خاصى از مراتب سعادت در بهشت است . چنان كه خداوند در اين باره مىفرمايد : هم درجاتٌ عند اللَّه [ 2 ] و باز مىفرمايد : يرفع اللَّه الذين آمنوا منكم و الذين اوتوا العلم درجات [ 3 ] ، ولى بدانشمندان درجات خاصّى عطا كرده است و باز مىفرمايد لهم غرف من فوقها غرف مبنيه تجرى من تحتها الانهار [ 4 ] .
با توضيحى كه درباره نعمتهاى بهشت و مراتب آن داده شد به سخن امام ( ع ) بازگشته و به شرح آن مىپردازيم اين فراز از سخن امام ( ع ) كه : لا ينقطع نعيمها اشاره به آيات شريفه قرآن دارد آنجا كه مىفرمايد :
و اما الذين سعدوا فَفى الجنة خالدين فيها مادامت السماوات و الارض الا ما شاء ربك عطاء غير مجذوذ [ 5 ] . و باز مىفرمايد : ان هذا لرزقنا ما له من نفاد [ 6 ] .
[ 1 ] سوره مطففين ( 83 ) آيه ( 28 ) : طبيعت آن آشاميدنى آب بهشتى است همان چشمهاى كه مقربان از آن مىنوشند .
[ 2 ] سوره آل عمران ( 3 ) آيه ( 163 ) : براى هر يك از بهشتيان مرتبه خاصى است .
[ 3 ] سوره مجادله ( 58 ) آيه ( 11 ) : براى هر يك از ايمان آورندگان شما ، خداوند مقامى بلند مقرر كرده است .
[ 4 ] سوره زمر ( 39 ) آيه ( 20 ) : براى بهشتيان بالاى هر غرفهاى غرفهاى بنا كرده است كه از زير آنها رودها جارى است .
[ 5 ] سوره هود ( 11 ) آيه ( 108 ) : اما سعادتمندان مادام كه آسمان و زمين بر پا باشند و خدا بخواهد در بهشت جاويد خواهند بود اين بخششى است كه قطع نمىشود .
[ 6 ] سوره ص ( 38 ) آيه ( 54 ) : اينها كه به اهل بهشت مىدهيم روزيى است از جانب ما و تمام شدنى نيست .
[ 590 ]
« دليل پايان نيافتن نعمتهاى بهشتى » اين است ، كمالى كه بر اثر پرستش و عبادت براى انسان حاصل و موجب سعادت بهشت شود ، ملكات و خصلتهايى هستند كه در جوهر ذات انسان استوار مىشوند ، و او را قابل فيوضات و فيض گرفتن از جانب فياض مىكنند و تغييرى در آنها حاصل نمىشود ، مادام كه اين قابليّت در جوهر ذات انسان پايدار باشد فيض حق همچنان برقرار خواهد بود ،
مگر نه اين است كه او بخشنده مطلق است و بخل و امتناعى در ذات او نيست .
اين جمله امام ( ع ) كه : و لا يظعن مقيما اقتباس از آيات كريمه قرآن شده است .
آنجا كه خداوند متعال مىفرمايد : لهم جنات النعيم خالدين فيها ابدا . [ 7 ] و باز مىفرمايد : ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات كانت لهم جنّات الفردوس نزلا خالدين فيها لا يبغون عنها حولا [ 8 ] . زيرا نعمتهاى ابدى ذاتا مطلوب هستند و چون ممنوعيّتى در صرف و خرج آنها نيست ، طبيعتا كسى از آنها دل زده نمىشود .
