و لم آت لا ابا لكم . . .
حضرت آخرين فراز خطبه را چنين به انجام مىرسانند « اى بىپدرها من درباره شما كار منكرى انجام ندادم و قصد ضررى نداشتم . » اين عبارت بمنزله نوعى دلجويى و معذرت خواهى است كه بيانگر انجام كارى شايسته و بجا است كه منكر را از پيروان خود دور ساخته ، و قصد ضرر زدن به آنها را نداشته است . به اين اميد كه خوارج به سر عقل آيند و از شبهاى كه برايشان حاصل شده ، اجتناب ورزند .
اگر سؤال شود كه جمله معترضه لا ابا لكم نوعى اهانت است و با دلجويى مناسبتى ندارد مىگوييم اين نوع عبارت در زبان عرب آن روز رايج بوده است ،
جوهرى دانشمند لغت شناس مىگويد : عربها از اين جمله ستايش را قصد مىكردهاند . ولى ديگران گفتهاند از اين عبارت ، بدگويى و مذمت منظور بوده ، زيرا كسى كه به پدرش ملحق نباشد ، موجب ننگ و دشنام است . برخى ديگر اين عبارت را نفرين ، در لباس دعا دانستهاند ، چه اين كه پدر سبب عزّت و پشتيبانى است نفى پدر كردن ، بمنزله نفى قبيله و فاميل است . آن كه اقربا و خويشاوند نداشته باشد ، خوار و ذليل و بى ياور مىشود . به هر حال حقيقت امر را خداوند مىداند .
[ 200 ]
